معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.​

مقصود از این کتاب، معرفی جامع و موجزی است از کتاب مثنوی معنوی در شش فصل؛ با نظر به مطالب تاریخی، ساختاری و محتوایی و با ذکر مهم‌ترین شروح و پژوهش‌ها و نسخه‌های خطی و چاپی موجود از آن.

کتاب «مثنوی معنوی» مشهور به مثنوی، بزرگ‌ترین اثر عرفانی در زبان فارسی و یکی از بزرگ‌ترین آثار هنر و اندیشۀ بشری، اثر جلال‌الدین محمد بن محمد بن حسین بلخی مشهور به مولاناست که به القاب مولوی، رومی، ملای روم، ملای رومی و خداوندگار نیز خوانده شده است. این کتاب بین سال‌های 657 تا 672 هـ.ق سروده، تنقیح و کتابت شده است. فصل اول با بحث در تاریخ و چگونگی سروده شدن مثنوی آغاز می‌شود و سپس مطالبی دربارۀ نام مثنوی، آغاز و پایان آن آمده است.

مثنوی به شش دفتر تقسیم شده است و مولانا مطالب موردنظرش را گاهی در قالب حکایات و گاه به صورت تأملات عرضه می‌دارد. در مثنوی اقسام شش‌گانۀ کتاب افزون بر دفتر، به نام‌های «سِفر»، «صحیفه»، «قِسم» و «مجلّد» نیز خوانده شده‌اند. فصل دوم با معرفی ساختار مثنوی و بحث دربارۀ دیباچه‌های دفاتر آغاز شده است. نیز مسئلۀ تأخیر دوساله در سرودن دفتر دوم پس از پایان یافتن دفتر اول، با نقل و سنجیدن آرای صاحب‌نظرانی که در این‌باره نظر داده‌اند، بررسی شده است. بعد از آن گفتاری در معرفی و شرح مختصر اعلام گوناگون مثنوی آمده است. سپس در گفتار سوم چکیده‌ای از مطالب و حکایات دفاتر شش‌گانه آورده شده و در این کار کوشیده شده افزون بر ارائۀ طرح مختصر هر یک از دفاتر، مهم‌ترین ابیات آنها هم انتخاب و عرضه شود که در واقع نخبه‌ای است ابیات بنیادی مثنوی. ابیات شاخص و مهم و زیبای مثنوی بسیار است؛ اما ابیات موردنظر در اینجا، دربردارندۀ دیدگاه‌ها و ایده‌های کلی مولانا دربارۀ انسان، دین، دنیا، اجتماع و مانند اینهاست.

اگر تفکیک اثر هنری به دو عنصر صورت و محتوا پذیرفته شود، فصل سوم از این کتاب، به وجوه محتوایی مثنوی پرداخته شده و فصل چهارم در خصوص بررسی ویژگی‌های صوری مثنوی است. تعیین قطعی اساسی‌ترین بینش‌ها و اندیشه‌های مولانا در مثنوی کار ساده‌ای نیست و دشوار می‌توان موضوعی را یافت که در مثنوی دربارۀ آن سخنی گفته نشده باشد. گویی مولانا به تمامی مفاهیم و موضوعات کلی و جزئی، مسائلی اصلی و فرعی انسان و جهان، و در همه اوضاع عالم و احوال آدم اندیشیده است. او در مثنوی به همه جای زمین و آسمان و ساحت‌های گوناگون زندگی بشری سر می‌کشد؛ هم از عشق پادشاهی به یک کنیزک سخن می‌گوید و هم از میل غلامی به خواجه‌زادۀ خود؛ هم ما را از احوال غافلی که به جای مرغ در پی صید سایه می‌رود، برحذر می‌دارد و هم مگسی را رصد می‌کند که بر برگ کاه روان بر بول خر، کشتی می‌راند و خود را کشتی‌بان دریای عالم می‌بیند؛ نه کودکی که در کوی به بازی مشغول است و بی‌خبر که جامه‌های پراکنده‌اش به یغما می‌رود، از چشم باریک‌بین او پنهان می‌ماند و نه موری بر کاغذ که از حک‌شدن حروف حیران گشته است. در این فصل پاره‌ای از مبادی فکری مثنوی در دو گفتار برجسته شده است. در گفتار اول سرچشمه‌های متنوع اندیشه‌های موجود در مثنوی به کوتاهی معرفی شده است. در بحث از سرچشمه‌ها و مآخذ مثنوی، تأثر و وام‌گیری آن از قرآن و حدیث و ارتباطش با دیگر زمینه‌های فرهنگ ایران و اسلام از فلسفه وکلام و تصوف و ادبیات و نیز حدود نفوذ عناصر دیگر فرهنگ‌های همسایه در آن سنجیده و سپس ارتباط مثنوی با آثار مربیات مولانا، یعنی پدرش، محقق ترمذی و شمس تبریزی و میز با دیگر آثار خود مولانا بررسی شده است. دربارۀ معارف بهاء ولد و مقالات شمس، به دلیل اهمیت آنها، مطلب تا حدودی بسط و تفصیل داده شده است. سپس گفتار دوم در دوازده بند، عهده‌دار تبیین مهم‌ترین بینش‌های مثنوی است.

تا پیش از دورۀ معاصر، به جنبۀ شاعرانگی و هنری آثار مولانا و به‌ویژه مثنوی کمتر توجه می‌شد و حتی تا همین دهه‌های اخیر هم، مثنوی تنها یک اثر عرفانی و تعلیمی به شمار می‌آمد. دوران معاصر و رواج مکاتب نقد ادبی غربی و به‌ویژه توجه غربیات بود که جنبۀ ادبی مثنوی را برجسته کرد. فصل چهارم این کتاب، اختصاص به بررسی زبان و سبک مثنوی دارد. مثنوی بر وزن «فاعلاتن فاعلاتن فاعلن» در بحر رمل مسدس محذوف یا مقصور سروده شده است. پیش از مثنوی، مهم‌ترین مثنوی‌هایی که بر این وزن سروده‌ شده‌اند، منطق الطیر و مصیبت‌نامۀ عطار است. زبان، قافیه، ردیف و موسیقی کلام، صنایع ادبی، سبک زبانی و برخی ویژگی‌های بلاغی، واژگان، عناوین و قطعات منثور مثنوی، ضرب‌المثل‌های مثنوی، قصه‌گویی و روایت‌گری در مثنوی و عبارات و حکایات دور از ادب در مثنوی مطالب و مباحثی است که در این فصل بدان پرداخته شده است.

بحث دربارۀ مثنوی و نقد و نظر دربارۀ آن از زمان حیات مولانا آغاز شده و تا امروز ادامه یافته است؛ گرچه در هر دوران تحت تأثیر بینش عرفانی حاکم و دیدگاه‌های زیبایی‌شناختی غالب، در این عرصه هم تغییراتی صورت گرفته است. فصل پنجم کتاب، کوششی است برای ارائۀ طرحی کلی از میراث مثنوی‌پژوهی در پنج گفتار. و گفتار ششم این فصل به گزارشی از سیر انتقادها نسبت به مثنوی اختصاص داده شده است. این فصل در واقع نشان‌دهندۀ تأثیر عمیق و مسیع مثنوی بر فرهنگ ادبی ـ عرفانی بعد از آن است.

نسخه‌برداری از مثنوی از همان زمان حیات مولانا آغاز شد. این فرض دور از ذهن نیست که از همان اوایل کار و شکل‌گیری دفتر اول، دستنویس‌هایی از مثنوی بین مردم دست به دست می‌شده است. فصل پایانی کتاب اختصاص به بررسی نسخه‌های خطی و چاپی مثنوی دارد که در این فصل تصحیح رینولد نیکلسون، چاپ‌های نسخۀ قونیه، تصحیح محمد استعلامی و محمدعلی موحد بررسی شده است.

فهرست مطالب کتاب:

سخن سردبیر

گاه‌شمار زندگی مولانا

پیش‌گفتار

فصل اول: تاریخ نظم، عنوان، آغاز و پایان

گفتار اول: چگونگی بنیادنهادن و سرایش، تاریخ نظم و ....

گفتار دوم: سرآغاز مثنوی

گفتار سوم: پایان بی‌پایان مثنوی

فصل دوم: ساختار، موضوعات، اعلام، مآخذ و چکیده‌های دفاتر

گفتار اول: تقسیم‌بندی دفاتر

گفتار دوم: اعلام مثنوی

گفتار سوم: چکیدۀ دفاتر شش‌گانه با منتخبی از مهم‌ترین ابیات

فصل سوم: سرچشمه‌ها و بینش‌های بنیادی

گفتار اول: سرچشمه‌ها و مآخذ مثنوی

گفتار دوم: بینش‌های بنیادی

فصل چهارم: زبان و سبک مثنوی

گفتار اول:  زبان، قافیه، ردیف و موسیقی کلام

گفتار دوم: صنایع ادبی

گفتار سوم: سبک زبانی و برخی ویژگی‌های بلاغی

گفتار چهارم: واژگان

گفتار پنجم: عناوین و قطعات منثور مثنوی

گفتار ششم: ضرب‌المثل‌های مثنوی

گفتار هفتم: قصه‌گویی و روایت‌گری در مثنوی

گفتار هشتم: عبارات و حکایات دور از ادب

فصل پنجم: شروح، واژه‌نامه‌ها، گزیده‌ها و سیر ترجمه‌ها

گفتار اول: شروح مثنوی و پژوهش‌های موضوعی

گفتار دوم: واژه‌نامه‌ها و فرهنگ‌ها

گفتار سوم: گزیده‌های مثنوی

گفتار چهارم: آثار صوتی و دیجیتال، ابیات مثنوی در موسیقی و ...

گفتار پنجم: سیر ترجمه‌های مثنوی

گفتار ششم: طعنه‌ها و انتقادها

فصل ششم: نسخه‌های خطی و چاپی

فصل دوم:

گفتار اول: تصحیح رینولد نیکلسون

گفتار دوم: چاپ‌های نسخۀ قونیه

گفتار سوم: تصحیح محمد استعلامی

گفتار چهارم: تصحیح محمدعلی موحد

نمایۀ اشخاص

نمایۀ کتاب‌ها

گزیدۀ مراجع اصلی