معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.​

این کتاب، تلاشی است آغازین و البته اولیه و ناکامل در جستجوی سرآغازهای علوم انسانی مدرن در ایران. البته در زمانه‌ای که هنوز علوم انسانی به وجود نیامده بود و در فضایی که علوم مدرن یا جدیده تازه در حال شکل‌گیری بود. در واقع این تحقیقی است نه دربارۀ تاریخ علوم انسانی، که دربارۀ پیش ـ تاریخ آن. چنین حوزه‌ای زمینی است ناکوفته و ناهموار که طبیعتاً طی کردن آن چیزی جز فروغلتیدن و بازایستادن پیاپی نیست. این تحقیق در حالی انجام شده که اطلاعات جامعی حتی دربارۀ اینکه چه علومی در دارالفنون تدریس می‌شده‌اند و چه کتاب‌هایی در آن نوشته شده‌اند، وجود ندارد. اما با یان وجود، موضوعات آن در پژوهش‌های بسیاری با اجمال و تفصیل نسبی طرح شده‌اند و همین اشارات و تصریحات، مبنای حرکت تحقیق بوده‌اند.

دارالفنون یکی از نهادهای عمدۀ دانش در عهد ناصری است. این نهاد حوزۀ دانش آن زمانه را به‌تمامی اشغال نکرده بود و از آنجا که تجربه‌ای یک‌پارچه و سازمان‌مند نبود، حتی نمی‌توان آن را نمایندۀ یک مفهوم کلی، نظیر گرایش فکری، عصر تاریخی و .... دانست، اما صدایی بود در میان صداهای این عصر. اما مسلماً معنای دقیق و یکدستی برای علوم اروپایی نمی‌توان جست و باید گفت قرائت یا قرائت‌های معینی از علوم اروپایی در دارالفنون جریان داشته است. می‌توان پرسید که دارالفنون این امر «عام» یعنی «علم مدرن» را چگونه از طریق «تولیدات علمی» «خاص» خود دنبال کرده است؟ و نویسندگان این متون علوم مدرنی که می‌خواستند تأسیس کنند، چه قرائتی داشته‌اند؟ آثاری که در این مدرسه نوشته شده و تدریس می‌شدند، دقیقاً ادعای تأسیس چه علمی را داشته‌اند و حول چه مسائلی متمرکز بوده‌اند؟

تحقیق دربارۀ دارالفنون می‌تواند جنبه‌های مختلف آن را بازتاب دهد. تحلیل از زاویۀ تاریخ علم، تاریخ سیاسی، نهادی، آموزشی و ....  که هر یک منطق، هدف و روش خود را دارند، اموری را رؤیت‌پذیر می‌سازند و بخشی از داده‌ها را کنار می‌گذارند. این کتاب از زاویه‌ای نزدیک به تاریخ علم به دارالفنون می‌پردازد؛ به معنای خاصی از تاریخ علم که در آن شکل‌گیری مفاهیم، در زمینه‌های تاریخی‌شان موضوع بحث است و می‌توان برای تمایز، به تأسی از برخی مورخان نظیر کانگلیم، یعنی شکل‌گیری موضوعات و مفاهیم علمی، آنچه باید تحلیل شود، مباحث دارالفنون است.

مسئلۀ این کتاب آن است که اگر دارالفنون آغازگاه نهاد دانش مدرن در ایران و موجد و مروج طبقه‌بندی نوینی از علوم در ایران بوده، این مهم را چگونه از طریق تولیدات علمی خود دنبال کرده است. بنابراین بررسی آثار علمی مکتوب (تألیف یا ترجمه) معلمان، رؤسا و دانش‌آموزان این مدرسه از بدو تأسیس تا نزدیک به نیم قرن بعد، یعنی پایان دورۀ ناصری موضوع این کتاب را شکل می‌دهد.

برای پاسخ به سؤالات تحقیق، در درون متن شاگردان و معلمان و کارگزاران دارالفنون، باید به مواجهاتی توجه کرد که با منطق علم به معنای عام صورت پذیرفته و همچنین فهمی که این مواجهات از تجربیات آغازین علم انسانی به بار آورده‌اند. از این‌رو در آغاز می‌باید فضایی ترسیم شود که دارالفنون در آن فضا شکل گرفته و بالیده است. در این سطح می‌باید به بستری نظر کرد که دارالفنون در آن شکل‌بندی شده است. این موضوع در فصل دوم کتاب بررسی شده است.

دارالفنون در خلأ ممکن نشده است. این بحث در فصل سوم دنبال شده و منطق علم و فضای تاریخی شکل‌بندی دارالفنون در مواجهه با علم جدید ـ به‌ویژه کیهان‌شناسی جدید ـ روشن شده است. در واقع موضوع این بخش آن است که چطور مفهوم علوم جدید در منازعات بر سر دارالفنون به کار گرفته شد، چه مخالفت‌هایی را نیرو بخشید، و چگونه به اصلاح رویه‌هایی در دارالفنون انجامید.

در فصل چهارم با مطالعۀ آثار کلیدی افرادی چون نجم‌الدوله، میرزا ملکم خان و .....، تلاش شده تا تصویری از ایدۀ علم در دارالفنون ارائه شود تا میدان اندیشه همچون تقابل نیروها روشن شود. اندیشه‌های رایج در دارالفنون به مثابۀ نیروهایی به‌شدت مادی، اثراتی خاص بر جای می‌گذارند و هندسۀ حاکم بر میدان نیروهای دارالفنون را ترسیم می‌کنند.

بعد از ترسیم فضای دارالفنون و ایدۀ علم در آن، در فصل پنجم کوشیده شده تا اولین شکل‌بندی‌های علم انسانی در دارالفنون در نسبت با منطق علم روشن شود تا توضیح داده شود که تاریخ، جغرافیا و جمعیت‌شناسی به عنوان سه محور اساسی علم انسانی در دارالفنون، چگونه ممکن شده‌اند. در فصل پایانی نیز یافته‌های این تحقیق به بحث گذاشته شده است.

فهرست مطالب کتاب:

دیباچۀ پژوهشکده

تقدیر و تشکر

فصل اول: مسئلۀ دارالفنون

فصل دوم: فضای تاریخی شکل‌گیری دارالفنون

1. مطالعات دارالفنون

2. تاریخچۀ دارالفنون

فصل سوم: علوم «جدیده» و منازعات آن

1. دگرگونی کیهان‌شناسی و شکل‌بندی منطق علم

2. واکنش به رواج منطق علوم طبیعی: بازشناسی علوم سنتی از طریق نفی علم جدید

3. نقد سازمان اجتماعی علم در دارالفنون

فصل چهارم: دارالفنون و رویارویی با مسئلۀ علوم «جدیده»

1. عقل تجربی و منطق گسست

2. عقلانیت فنی و سازمان علم

3. فهم علم در بستر وضعیت

4. سه صورت‌بندی از منطق علم

فصل پنجم: آغازین لحظات برآمدن علم انسانی

1. جغرافیا: برآمدن منطق دیپلماسی و ژئوپولیتیک

2. جغرافیا و برآمدن جمعیت‌شناسی

3. تاریخ و پیوند درونی‌اش با جغرافیا

4. تاریخ و مسئلۀ جنگ

5. مسئلۀ تربیت و فرهنگ علم

فصل ششم: مؤخره

1. سه خطای رایج در خوانش دارالفنون

2. منطق مواجهه با علم جدید در دارالفنون

3. دارالفنون و منطق حکمرانی

فهرست منابع

نمایه