معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.​

میرزا علی‌اصغرخان ملقب به امین‌السلطان یا اتابک اعظم از رجال منتفذ، مقتدر و سیاست‌باز دورۀ قاجاریه به شمار می‌آمد که در دورۀ سلطنت سه پادشاه، یعنی  ناصرالدین شاه، مظفرالدین شاه و محمدعلی شاه حیات داشت و به صدراعظمی رسید. در دودمان قاجاریه با توجه به مختصات و ساختار ملوک‌الطوایفی قدرتمند آن‌که به مرور ظواهری ضعیف از دنیای مدرن فرنگی در آن بنا به نیاز و ضرورت‌های شخصی و اجتماعی جایی باز می‌کرد، کمتر کسی می‌توانست در زمانی نسبتاً طولانی، در مقاطع مختلفی از حکومت‌مداری سه پادشاه تجربیاتی متمایز از دولت‌مداری را در منصب صدارت‌اش به چالش بکشد و سرانجام در یک بزنگاه و چالش‌گاه تاریخیِ کشوری جانش را بستانند. به‌یقین امین‌السلطانی که در دورۀ ناصرالدین شاه سال‌ها در دربار، وزیراعظم و سه سال صدارت عظمای رسمی و ملقب داشت، با شخصیتی که در جلوی مجلس در دورۀ مشروطه قبل از استبداد محمدعلی شاهی ترور شد، به لحاظ مشخصه‌های روان‌شناختی شخصیتی، تجارب فردی، تجارب سیاسی و تجارب جامعه‌شناختی از ساختار قدرتی که در آن کار می‌کرد، خصایص یک‌نواخت و یکسانی را در انبان نداشت.

او یکی از رجال پیچیده و کمتر شناخته‌شده و از صدور پرآوازۀ دورۀ قاجار است که قضاوت‌های گوناگونی در مورد او وجود دارد. برخی او را شخصی نوکرمآب، فرومایه و متملق و عده‌ای او را عامل روسیه در ایران می‌شناسند. تاکنون در مورد کارنامۀ اعمال او پژوهش مستقلی به رشتۀ نگارش در نیامده است. این کتاب شامل نامه‌ها و مکاتبات امین‌السلطان با مظفرالدین شاه است.

میرزا علی‌اصغرخان امین‌السلطان در سال ۱۲۸۰ قمری در تهران دیده به جهان گشود. پدرش میرزا ابراهیم‌خان امین‌السلطان ابن اسکندرخان بود. اسکندرخان از مهاجران گرجی بود که در اوایل دورۀ قاجار به ایران آمد. میرزا ابراهیم‌خان پس از ورود به درگاه و بیوتات سلطنتی، در سال ۱۲۸۶ ملقب به امین‌السلطانی و القابی چون جنابی و به مناصبی چون صاحب‌جمعی، آبدارباشی، مباشر بنایی، معمارباشی‌گری، وزیر خزانه‌داری و گمرک، متصدی ضرب مسکوکات رسید و در سال‌های پایانی حیاتش با فرمان ناصرالدین شاه به وزارت دربار اعظم منصوب شد و در سفر ناصرالدین شاه به فرنگ، جزء ملتزمین رکاب بود. سرانجام در روز دوشنبه ۲۴ شوال سال ۱۳۰۰ در سبزوار از دنیا رفت. پس از مرگ میرزا ابراهیم‌خان، بر اساس گزارشات اعتمادالسلطنه، مقام و لقب او از طرف ناصرالدین شاه به پسرش میرزا علی‌اصغرخان واگذار شد. او در زمان حیات پدر نیز مناسبی چون صاحب‌جمعی و همچنین به نیابت از او سرتیپی افواج خواجه‌وند، سوادکوهی و هداوند را بر عهده داشت. او با هوش و ذکاوتی که داشت، به شاه تقرب جست و به‌زودی مناسب زیادی را یکی پس از دیگری به چنگ آورد. در سال ۱۳۰۰ به وزارت دربار و پس از آن به وزارت دفتر، وزارت عظمی و وزارت داخله منصوب شد تا اینکه در اواخر حکومت ناصرالدین شاه به صدارت عظمی رسید.

پس از به قتل رسیدن ناصرالدین شاه، میرزا علی‌اصغرخان اولین کسی بود که پیام وفات شاه ماضی و تبریک جلوس پادشاهی را برای مظفرالدین شاه فرستاد و بدین‌وسیله مقام خود را تضمین کرد؛ چنان‌که بعد از تاج‌گذاری مظفرالدین شاه، میرزا علی‌اصغرخان همچنان بر مسند صدارت ابقا شد و تا سال ۱۳۱۵ در این مقام بود و در این سال مقام صدارت بین او و میرزا علی‌خان امین‌الدوله از رجال خوش‌نام و نوگرای اواخر دورۀ قاجار دست به دست شد و پس از چندی امین‌الدوله از این منصب برکنار و دوباره میرزا علی‌اصغرخان به این مقام رسید و در نهایت در سال ۱۳۲۱ با تقاضای علما از صدارت معزول و عبدالمجید میرزای عین‌الدوله جانشین وی گردید.

میرزا علی‌اصغرخان بعد از برکناری از صدارت به سیر آفاق و انفس پرداخت و از چند کشور دیدن کرد و در سال ۱۳۲۵ به ایران بازگشت. در این سال دوباره از طرف محمدعلی شاه برای تصدی منصب صدارت فراخوانده شد؛ ولی کمتر از یک سال بر این مقام تکیه داشت. تا اینکه در ۲۱ رجب ۱۳۲۵ هنگام خروج از مجلس شورای ملی در بهارستان، توسط شخصی به نام عباس آقای صراف تبریزی ترور شد.

این مکاتبات منهای یک طغراء، نامه‌هایی است که اتابک به مظفرالدین‌شاه نوشته است. مضمون بیشتر نامه‌ها در خصوص حوادث و کارهای جاری مملکت و مکاتبات و مشروح مذاکرات اتابک با سفارت روس، انگلیس و فرانسه و به دنبال آن با شاه است. از نکات جالب توجه این نامه‌ها، وضعیت درماندگی دولت مرکزی و میزان نفوذ دولت روس و انگلیس در ایران است.

از مشخصات این نامه‌ها، تملق و چاپلوسی صدراعظم به شاه است که در آن دوره متاعی رایج بوده است. از دیگر مشخصات این نامه‌ها آن است که فاقد تاریخ است و به خط شکستۀ نستعلیق کتابت شده است.

آلبوم این نامه‌ها، به شمارۀ ۱۵۰ از جمله آلبوم‌های وجوهات سلطنتی سازمان اسناد و کتابخانۀ ملی است. این آلبوم متضمن صد برگ و شامل ۱۹۲ نامه است و در سال ۱۳۲۱ قمری به حضور آورده شد.

فهرست مطالب کتاب:

مقدمه: امین‌السلطان به روایت راویان معاصر

مقدمۀ تاریخی

متن نامه‌ها و مکتوبات

فهرست منابع مقدمۀ اول

تصاویر

فهرست اعلام