معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.​

این کتاب، متن مصحح رساله‌ای است به نظم و نثر که ظاهراً فهرست‌نویسانی چون شیخ آقابزرگ طهرانی بیش از دو نسخۀ خطی از آن را در نزد اشخاص یا کتابخانه‌ها نیافته‌اند؛ در حالی که این کتاب جنبۀ طنز انتقادی دارد؛ اما نه نسبت به مأمورانی که وظیفۀ مبارزه با مواد مخدر را داشته‌اند، بلکه نسبت به کسانی که سهم زیادی از مالیات محصول تریاک یا شیرۀ تریاک زرند را اختلاس می‌کرده و به دولت و ادارۀ مالیه نمی‌پرداخته‌اند. اصولاً در زمانی که این اثر نوشته شده، قانونی به نام مبارزه با مواد مخدر و ممنوعیت کشت و استعمال تریاک وجود نداشته که مأمورانی برای انجام امر مبارزه، در زرند کرمان فعالیت داشته باشند.

در خود اثر، هیچ نامی از خالق آن نیامده است. کتاب با جملۀ «هو الموفق» آغاز شده که می‌تواند اشاره‌ای به لقب موفق السلطنه یا موفق السلطان نیز باشد. نسخه‌شناسان نیز به جای آنکه نام نویسنده را ذکر کنند، به آوردن لقبش بسنده کرده‌اند. مروری در منابع دورۀ قاجار آشکار می‌کند که نام پدیدآورندۀ این رساله، میرزا اسدالله خان یمین اسفندیاری از خاندان اسفندیاری‌های نور مازندران است که خود او و اجدادش سال‌های دراز در روزگار قاجار و پهلوی، در سیاست کشور و به‌ویژه در وزارت امور خارجه صاحب منصب‌هایی بوده‌اند. او در سال 1265 شمسی در تهران ممتولد شده و تحصلات خود را در مدارس سن‌لوئی و دارالفنون به پایان برد و سپس همچون دیگر اعضای خاندان خود به خدمت وزارت خارجه درآمد و به‌تدریج مراحل اداری را در آن وزارت‌خانه طی کرد. او پس از شهریور 1320 و روی کارآمدن محمدرضا پهلوی، فعالیت بیشتری در امور سیاسی از خود نشان داد و در دوره‌های سیزدهم تا پانزدهم از بابل به نمایندگی مجلس شورای ملی برگزیده شد. او در دورۀ اول و دوم سنا نیز سناتور انتخابی مازندران بود. وی که به بیماری فشار خون مبتلا بود، سرانجام در 23 بههمن سال 1334 چشم از جهان فروبست.

این رساله از لحاظ ادبی درخور توجه و تحسین است. ساختار طنزآمیز نوشته و اصرار نویسنده به تقلید هنرمندانه از منظومۀ «موش و گربه» عبید زاکانی، دست نویسنده را در واژه‌سازی، عبارت‌پردازی و تغییر عبارات باز گذاشته است. جالب اینکه داستان مبتنی بر واقعیت اسفندیاری نیز در کرمان رخ می‌دهد. «موش و گربه» زاکانی، اصولاً سبکی طنزآمیز دارد که به لحاظ وزنی برگرفته از «ادبیات دعایی» عربی است و به ضمیر متصل مجرور متکلم مع‌الغیر ختم می‌شود.

وزن و قافیۀ صحیح و کاربرد بجا و درست واژگان و بهره‌گیری از مفاهیم علمی و ادبی، نشانۀ ذوق و سواد نویسنده است. او حتی یک بار از ویکتور هوگو نویسندۀ فرانسوی سدۀ هجدهم میلادی یاد کرده است. در پایان نیز به گونه‌ای لطیف و رندانه که کمتر کسی آن را درمی‌یابد، ادعا می‌کند که در سال سیچقان یعنی موش به تنظیم این منظومه به شیوۀ «موش و گربه» عبید پرداخته است.

متن تاریخی این رساله، اواخر روزگار قاجار است و به زمانی مربوط می‌شود که سلسلۀ قاجار به دلیل بحران‌های اقتصادی و سیاسی پس از جنگ جهانی اول، در سراشیبی سقوط قرار گرفته بود. در نسخۀ پایندۀ این رساله، با آنکه نامی از دکتر میلسپو رئیس میسیون عالی آمریکایی برده نشده، اشاره‌ای به تصدی وزارت مالیۀ ایران به دست مستشاران آمریکایی شده است.

در اینکه چه میزان از نوشته، روایت یک رخداد واقعی و چه میزان محصول خیال‌پردازی است، نظر قاطعی نمی‌توان ابراز کرد. در متن از کسانی یاد شده که وجود تاریخی آنها کاملاً محرز است؛ مانند رضا خان سردار سپه، میرزا شهاب راوری، دیلمقانی، نصرت‌الرعایا، نایب قنبر و افراد دیگری که اثبات وجود خارجی برخی از آنها محتاج بررسی عمیق و گسترده در منابع آن روزگار است. اما برخی ابهامات در داستان نشان می‌دهد که قدرت تخیل نویسنده نیز سهم بالایی در خلق این اثر داشته است.

افزون بر معلومات تاریخی، به‌ویژه در حوزۀ تاریخ اجتماعی، اقتصادی و سیاسی، سرایندۀ ابیات در جا‌ی‌جای اثر خود به نکته‌هایی اشاره کرده که امروزه هم می‌تواند سودمند و راهگشا باشد.

از این رساله، سه نسخه موجود است که دو نسخه در سازمان اسناد و کتابخانۀ ملی ایران هستند و نسخۀ دیگر نسخۀ موجود در خاندان مرحوم شمس واعظ بوده که شیخ آقابزرگ و دیگر نسخه‌شناسان و فهرست‌نویسان از وجودش بی‌اطلاع بوده و بدان اشاره نکرده‌اند. این سه نسخه با هم تفاوت‌هایی دارند. تصحیح بر اساس این سه نسخه انجام شده است.

فهرست مطالب کتاب:

پیش‌گفتار (هادی عالم‌زاده)

مقدمه

زرندیه

پیوست

نمایه‌ها

کتاب‌شناسی