معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.​

این کتاب، کتاب چهارم از مجموعه آثار فریدون رهنماست که در اختیار علاقمندان قرار گرفته است. فاصلۀ آمدن تا رفتن او چندان نبود؛ اما آنچه گفت، نوشت، سرود و ساخت، چندان است که می‌توان درباره‌اش کتاب‌ها نوشت و سخن‌ها گفت. شاید آنها که او را از نزدیک دیده یا زمانی شاگردش بوده‌اند، برای همین بوده که اصرار داشته‌اند کتابی درباره‌اش چاپ و منتشر کنند یا چاپ و منتشر شود. اما اینگونه «درباره‌نویسی‌ها» آیا می‌تواند ما را به سرچشمه رهنمون شود، آن هم وقتی که دسترسی به اصل منبع یا آثار و دست‌آوردهای شخص موردنظر به سختی امکان‌پذیر است؟ این کتاب مجموعه‌ای از گفتگوهایی است که از سال 1338 تا 1350 با فریدون رهنما انجام شده است. در این دفتر بسیاری از نظریه‌های رهنما دربارۀ سینما و نقد (بن‌گزینی) و همچنین تعبیر او از مفاهیمی چون مسئولیت، تاریخ، اسطوره، عشق و .... در اختیار خواننده قرار گرفته است.

این گفتگوها از سال 1338 کمی پیش از ساختن فیلم «تخت جمشید» آغاز می‌شود و تا سال 1350 که آخرین فیلمش «پسر ایران» را می‌ساخت ادامه دارد. در طول این سال‌ها او گاهی غیرمستقیم به فیلم‌های خود اشاره می‌کند؛ اما نه برای توضیح فیلم که این کار را وظیفه ناقدان ـ یا به گفته خودش به‌گزینان ـ می‌داند. درباره چگونگی فیلم‌هایش می‌گوید: «خوش ندارم درس چگونه دیدن و چگونه شنیدن بدهم. به‌ویژه درباره فیلمی که خود ساخته‌ام».

فریدون رهنما در همۀ این گفتگوها چند موضوع را پیش کشیده است؛ اما تکیۀ او بیشتر بر پدیدآوردن «جریانی» با اندیشۀ ایرانی در سینمای ایران است بی‌آنکه زیوری ایرانی‌نما به شکل سماور و کلاه نمدی را به کار گیرد یا به ذکر مستقیم ادب ایرانی با جلوه‌هایی مدرن‌وار بپردازد. حتی در فیلم «سیاوش در تخت جمشید» برداشتی که او از این داستان دارد و خود داستان شاهنامه به هم پیوند می‌خورد و در فیلم، با بعدی دیگر روبرو می‌شویم. او اندیشۀ مرز را مطرح می‌کند؛ یعنی همه‌گونه مرزی که میان مردمان هست. کسانی با آنکه درگیر مرزها هستند، اما آن را باور دارند. سیاوش می‌کوشد از نیروی این مرز بکاهد.

موضوع دیگری که در این گفتگوها مطرح شده، مسئلۀ تجاری فیلم و صنعت سینماست. در نظر رهنما این مسئله در همه جا وجود داشته و مختص کشور ما نیست؛ اما بودند سینماگرانی استقلال‌جو که در برابر قدرت‌ها و ضرورت‌های مالی پایداری کردند. «....... همه جا مسئله تجاری فیلم مطرح بوده است و نیز این که فیلم باید بازدهی داشته باشد و اینکه فیلم را برای تماشاگران می‌سازند و همۀ این حرف‌هایی که اکنون باب روز است و در همۀ مجله‌ها به چشم می‌خورد. نمونه‌های بسیار هست از استقلال‌جویی‌ها و پایداری‌های سینماگران در برابر قدرت‌ها و بایستگی‌های مالی که بر صنعت سینما همیشه فرمان می‌رانده است و هم‌اکنون نیز فرمان می‌راند. آنچه در جهان می‌بینیم و از نظر هنری ما را خشنود می‌سازد، نتیجۀ همین پایداری‌هاست. می‌بایست اشترویم‌ها، گرمییون‌ها و بسیاری دیگر محکوم به شکست یا سکوت شوند تا امروز برسون‌ها پدید آیند..... از آلن رنه بخواهید ماجرای شکست تجاری «مورییل» را برایتان بگوید .... از رنه کلمان بپرسید چرا فیلم «بازی‌های ممنوع» دو پایان دارد.... پس اینها همه بوده است و باز نیز هست».

پافشاری او بر نقد سالم و روشن با پیش‌زمینۀ دانش سینمایی و نیز پشتیبانی او از نیروهای جوان و ناشناخته که تازه شکل می‌گرفتند؛ اما دست‌اندرکاران سینما دریچه‌ها را به رویشان بسته بودند، سبب شد که در میان بازرگانان سینما، کاسبان هنری و نیز در میان «سینمابنویس‌ها» دشمنانی پیدا کند. این به اصطلاح ناقدان، فیلم‌های تاریخ سینما را ندیده بودند و تنها دربارۀ فیلم‌هایی که در مجله‌های انگلیسی و آمریکایی مطرح می‌شد مطالبی رونویسی می کردند و برخی از آنان هنوز پس از ۵۰ سال به کارشان ادامه می دهند و در مجله های موسمی با رنگ و روغنی تازه‌تر و جنجالی‌تر این روش را دنبال می‌کنند. در گفتگویی با اشاره به اینگونه شهرت‌طلبی و دسته‌بندی می‌گوید: «هنر و ادب این سرزمین تبدیل به کار حجره‌داری شده است ..... در واقع این اجراها به شکل آژانس و شرکت تبلیغاتی شهرت درآمده است. با این همه اطمینان دارم دوران این سینما نویسی با پدیدآمدن نقد راستین سپری خواهد شد؛ آنگاه سینمای ایران یکی از پایه های از دست رفتۀ خود را باز خواهد یافت .... همیشه نادانی و حماقت دست در کار بوده است. فراموش نکنید که به شکل یکدست نبوده است. باز روییدنی در کار بوده است، هرچند نازک .... ».

در این گفتگوها چند بار نیز به شعر اشاره می‌کند که همیشه برایش مطرح بود. رهنما پیش از آنکه دست به کار سینمایی بزند، از شعر آغاز کرده و چند دفتر شعر او در فرانسه به چاپ رسیده بود. می‌گوید اگر مردم ما شعر سنگین و دشوار حافظ را پذیرا می شوند، چرا باید در سینما به آنان کارهای مبتذل و تخدیری ارائه داد؟ «بیاندیشیم که یک خواننده باشعور شعر به همان اندازه در تاریخ شعر مؤثر تواند بود که یک شاعر مبتکر» و در جای دیگری می‌گوید این ما نیستیم که کشف می‌کنیم. حالتی است در ما که به کشف می‌انجامد .... اگر مکاشفۀ شعری ـ به عمد نمی‌گویم کشف یا اکتشاف ـ بجاست و باید باشد، معنایش آن است که شعر بی این مکاشفه، رو به نابودی است اما هر به ظاهر کاشفی نمی‌تواند مظهر این مکاشفه قلمداد شود».

چگونگی پدیدآوردن بخش پژوهش در سازمان تلویزیون ملی ایران از دیگر موضوعاتی است که در این مصاحبه‌ها به آن اشاره می‌کند. فریدون رهنما در بخش پژوهش، فیلم‌سازان جوان را گرد آورد و آن را به ساختن مستندهایی دربارۀ ایران تشویق کرد و فیلم‌های بسیاری ساخته شد؛ از جمله: مرگ یک قصه / نصیبی، عروسک کوکی/ گلی خلعتبری، بر اساس شعر فروغ فرخزاد با موسیقی فوزیه مجد، مرگ کلاغ/ حسنعلی کوثر، زار و نوبان و باد جن/ ناصر تقوایی و .... . گروه‌هایی از کارگردانان جوان نیز به خراسان، آذربایجان، خوزستان، فارس، اصفهان، مازندران و گیلان فرستاده شدند تا از هنرهای محل فیلم‌برداری کنند.

فهرست مطالب کتاب:

دربارۀ این کتاب/ فریده رهنما

1338

1339/1961

1339/1961 مصاحبۀ تلویزیونی در پاریس (ترجمۀ فارسی)

1341

1343

1344 با کریم امامی

1344 با پرویز کیمیاوی

1345

1345

1345 با ایرج گرگین

1346 با احمد فاروقی

1346 با محمدرضا اصلانی

1346 با نصیب نصیبی

1347

1348 با پرویز اسلامپور

1349 با رضا سهرابی

1350 با نصیب نصیبی