معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.​

اين نوشتار يک نقد ادبي نيست؛ نقدي جامعه‌شناختي است بر پديده‌اي ادبي. بيش از پنجاه سال از انتشار رمان «سووشون» گذشته است؛ اما این رمان همچنان خوانده مي‌شود و سيمين دانشور با چراغي روشن در دست، بلندقامت ايستاده بر بالاي قلۀ ادبيات فارسي. سیمین دانشور در گفتگوهایش با روزنامه‌های مختلف گفت که در «سووشون»بخشی از تاریخ را نوشته است و وقایع و اشخاص این رمان برگرفته از واقعیت هستند. «سووشون» در تاریخ ادبیات ایران در دستۀ رمان‌های واقع‌گرا جای گرفته است. مقاله‌های علمی و پژوهشی بر اساس ویژگی واقع‌گرایی این رمان نوشته می‌شوند و در متن‌ها و گفتارها، استناد‌های تاریخی به متن این رمان می‌شود.

با توجه به جایگاه پراهمیتی که «سووشون» در تاریخ ادبیات ایران یافته است، بررسی این رمان به مثابۀ متنی تعیین‌کننده و اثرگذار امروز به اندازه و چه‌بسا بیش از زمان انتشار رمان اهمیت دارد. نویسنده در این نوشتار کوشیده تا نشان دهد که «سووشون» یک داستان بلند غیرواقع‌گرا است. «سووشون» لغزش‌ها و تناقض‌هایی اساسی دربارۀ اشخاص، گروه‌ها و وقایع تاریخی در ایالت فارس دارد.

نویسنده ابتدا نشان می‌دهد در تاریخ ادبیات فارسی معاصر این رمان در دسته ادبیات واقع‌گرا جای گرفته است و به باور او این دسته‌بندی نادرست است و «سووشون» رمانی غیرواقع‌گرا است. در این اثر خواننده با نقد رادیکال یکی از مهم‌ترین و محبوب‌ترین آثار ادبی کلاسیک فارسی مواجه می‌شود. نویسنده از یک‌سو به ساختار رمان، جایگاه شخصیت‌ها و گروه‌های سیاسی در رمان می‌پردازد و از سوی دیگر به ساختار جامعه، اشخاص حقیقی و گروه‌های سیاسی در واقعیت می‌پردازد. در وهلۀ اول چنین تطبیقی عجیب و غیرضروری به نظر می‌رسد؛ اما از آنجایی که هم سیمین دانشور و هم بسیاری از منتقدان ادبی دست به این‌همانی شخصیت‌های رمان با اشخاص حقیقی دست زده‌اند و نیز بارها گفته شده رمان «سووشون» راوی تاریخ ایالت فارس در دهۀ بیست شمسی است، نویسنده مقایسۀ اسناد و متون تاریخی و بررسی کارنامۀ اشخاصی که با آنها این‌همانی صورت گرفته است را ضروری می‌داند.

این کتاب با بررسی اسناد و مدارک تاریخی، به‌خصوص تاریخ‌های محلی مربوط به روایاتی که در رمان «سووشون» به آنها اشاره شده، نشان می‌دهد این رمان لغزش‌ها و تناقض‌های اساسی دربارۀ اشخاص حقیقی و گروه‌های سیاسی و وقایع تاریخی دارد؛ دانشور طرف‌های جنگ در نبرد سمیرم را برعکس تشخیص داده است و خرده‌روایت‌های غیرواقع‌گرا در رمان فراوان است. این کتاب افزون بر نبرد سمیرم، موارد دیگری نیز طرح می‌کند و با مصادیق بیشتری ویژگی واقع‌گرایی یا راوی واقعیت‌بودنِ رمان سووشون را رد می‌کند.

با باور نویسنده این رمان افزون بر تناقض در روایت نبرد سمیرم، آدرس‌ها و نشانه‌های سرراست از اشخاص حقیقی و شناخته‌شده می‌دهد، اشخاصی که یافتن اطلاعات دربارۀ آنها اصلا دشوار نیست؛ ولی روایت‌هایی ناراست و غیرواقعی و تخیّلی دربارۀ آنها می‌نگارد. او نشان می‌دهد دو شخصیت ملک‌رستم و ملک‌سهراب و شخصیت‌های وابسته به این دو، از اشخاص حقیقی، فرزندان صولت‌الدوله قشقایی، ناصرخان و خسروخان اقتباس شده است و روایت رمان «سووشون» محدود به دهۀ بیست نمی‌شود؛ چراکه نویسنده وقایع مربوط به دهه‌های سی و چهل را هم وارد رمان می‌کند و همچنین سرنوشت ملک‌سهراب اقتباسی ناروا از سرنوشت بهمن بهادری قشقایی است و چنین نشانه‌های سرراست و چنان روایت‌های ناراستی در رمان «سووشون» ویژگی واقع‌گراییِ این اثر را به‌کلی منتفی می‌کند.

نویسندۀ این کتاب، سیمین دانشور را به چیزی متهم نمی‌کند و در سراسر کتاب با احترام از سیمین دانشور یاد می‌کند و ثبت روایت‌های غیرواقعی در رمان سووشون را «ناآگاهانه» می‌داند؛ چراکه اسناد و مدارک مربوط به نبرد سمیرم و اسناد فاش‌شده از سوی سفارت آلمان و بریتانیا و نیز تاریخ‌های محلی، خاطرات و کتاب‌های پژوهشی مربوط به ایلات و عشایر فارس اغلب در دهه‌های هشتاد و نود شمسی منتشر شدند. بنابراین امیدوار است «این نقد تقلیل داده نشود به دفاعی تعصب‌آمیز از ایلات و عشایر ایران یا تعبیر نشود به سناریویی مخوف دربارۀ دعواهای خاندانی در ایالت فارس دهه‌های بیست، سی و چهل شمسی».