معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.​

پس از دهه‌ها گفتگو دربارۀ اینکه تاریخ زن چیست؟ هنوز بحث و اختلاف‌نظر بسیار است. برای مثال پرسیده می‌شود که آیا تاریخ زن باید خاص یا کلیت داشته باشد، وقتی دربارۀ گذشته می‌نویسیم، باید بین داستان زنان و مردان تفاوت قائل شویم، یا آیا با این کار هویت، قومیت، دین، نژاد و طبقۀ اجتماعی را به طور مصنوعی جدا نمی‌سازیم؟ آیا با تأکید بر تفاوت فرهنگ‌ها با توجه به فمنیست‌هایی که مدعی‌اند تجربیاتی هست که بین همۀ زنان مشترک است، خدشه وارد نمی‌شود؟ به نظر می‌رسد تاریخ زن در ایران هنوز راه درازی در پیش دارد تا بتواند به این نوع سؤالات بپردازد. برای بازکردن راه بحث‌های نظری لازم است شرایط زندگی، موقعیت اجتماعی، روحیات زنان، تأثیر وقایع در زندگی فردی آنان و بسیاری مسائل دیگر بهتر شناخته شود؛ به این دلیل همه نوع سند و مدرکی که مربوط به زنان باشد، کمک بزرگی به تاریخ زن و تاریخ ایران است.

این کتاب بر مبنای دو دسته سند تنظیم شده است که در نگاه اول ارتباطی با هم ندارند؛ ولی آنچه این دو را به هم مرتبط می‌کند، موقعیت اجتماعی و مالی زنان است، قبل از آنکه وقایع سیاسی قرن بیستم شرایط زندگانی را دگرگون کند. به همین دلیل عنوان کتاب «نیمۀ پنهان» و مقدمۀ آن بر مبنای زنان ایران در آستانۀ قرن بیستم گذاشته شده است.

قسمت اول کتاب، مکاتبات زنان مربوط به دورۀ حکومت عبدالحسین میرزا فرمانفرما در کرمانشاه طی سال‌های 1320 ـ 1322 قمری و 1331 ـ 1332 قمری است. این قسمت از دو بخش تشکیل شده است؛ بخشی مربوط به مکاتبات عمومی زنان و بخش دربارۀ مکاتبات خصوصی زنان خانوادۀ فرمانفرما است. اوضاع کرمانشاه در طول این دوره سخت آشفته و دستخوش ناآرامی شده بود که البته مختص این ایالت نبود.

مکاتباتی که در قسمت اول درج شده است، جنبه‌هایی از شرایط زنان را در کرمانشاه ترسیم می‌کند که می‌توان آن را به وضع زنان سایر نقاط کشور نیز تعمیم داد و به این نتیجه رسید که اغتشاشات، ناامنی، ضعف دولت و حکومت، فقر عمومی و نقایص قانون موجب اجحاف و ظلم علیه زنان می‌شد. به‌خصوص با نارسایی قانون تنها مرجع قشر بی‌پناه و ناتوان جامعه در مقابل زور و قدرت حکومت بود که می‌توانست به شکایات چه از جانب مردان و چه از جانب زنان رسیدگی کند که در این مکاتبات که همگی به فرمانفرما نوشته شده، منعکس است.

بخش دوم این قسمت شامل مکاتبات خصوصی خانوادۀ فرمانفرماست که بیشتر آنها در همان زمان نوشته شده‌اند و دربرگیرندۀ مطالب جالب توجهی هستند از جمله مسائل ارث، ازدواج، رابطۀ بین زنان و ..... . باید در نظر داشت که بسیاری از اوقات ارتباطات خانوادگی از طریق ازدواج برقرار می‌شد که نه‌تنها نتایج مالی، بلکه سیاسی را هم در پی داشت. این نامه‌ها با وجود جنبه‌های خصوصی آن، می‌تواند برای شفافیت زندگانی زنان قشری از جامعه آن روز ایران مفید باشد.

شرایطی که در این اسناد منعکس است، در ساختار جامعه، نحوه حکومت و وضع مالی کشور ریشه داشت که به آسانی قابل تغییر نبود. از دوره ناصری انتقاد روشنفکران موجب اصلاحات جسته گریخته‌اش در نظام مملکت شد؛ ولی با این چندان مفید واقع نشد. با انقلاب مشروطه نیز اوضاع بهبود نیافت، چنانکه در دوره دوم حکومت فرمانفرما در کرمانشاه بین سال‌های ۱۳۳۰ ـ ۱۳۳۲ ق هرج و مرج ادامه یافت و زنان نیز همچنان تحت فشار و مورد اجحاف قرار داشتند.

قسمت دوم کتاب «مخارج استمراری ملتزمین رکاب» شاه است که شامل مواجب، مقرری، سیورسات، انعام و... بود که قشر وسیعی از جامعه را دربر می‌گرفت. در اینجا آنچه از لحاظ حقوق و مستمری و... به زنان تعلق می‌گرفت، مورد تحلیل قرار گرفته و نتایج جالبی نیز به دست آمده است که شاید در کمتر منبعی به آن اشاره شده است. از شاهزاده خانم‌ها و زنان وابسته به خاندان قاجار گرفته تا دون‌پایه‌ترین زنان مانند خدمه و کنیز و حتی خواجه‌ها که در اندرونی خدمت می‌کردند برای چند نسل حقوق و مستمری داشتند.

این محاسبات پیچیده هم جنبه‌هایی از نحوه عملکرد مالیه کشور را نشان می‌دهد و هم مؤید این نکته است که چه گروه عظیمی از مردان و زنان از دولت حقوق دریافت می‌کردند. البته گویا عده‌ای از این زنان ثروتمند بودند و به علت خویشاوندی با خانوادۀ سلطنتی قاجاریه حقوق داشتند، ولی عده‌ای نیز مبلغ کمی دریافت می‌کردند که بدون شک بسیاری از آنها زنان بی بضاعتی بودند که تنها ممر درآمد بر زندگی‌شان همین حقوق بود.

فهرست مطالب کتاب:

مقدمه: زنان در آستانۀ قرن بیستم

عرایض زنان عامله بین سال‌های 1322 ـ 1320 ق

عرایض زنان عامله بین سال‌های 1332 ـ 1330 ق

عرایض زنان عامله بی‌تاریخ

نامه‌های خانوادگی زنان

یادداشت‌های مقدمه

خلاصۀ اسناد عرایض

منتخبی از کتابچۀ مخارج و مواجب ملتزمین رکاب

تصاویر

فهرست اعلام