معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.​

بررسی زیبایی خط فارسی و تحول تاریخی این زیبایی، کاری است که تقریبا انجام نشده، بلکه گرفتار محدودیت‌هایی است که شاید در ایران حاصل تسلط اندیشۀ نسخه‌شناسانه و ادیبانه و در میان خاورشناسان تحت تأثیر دریافتی بی‌رابطه با هنر و تأویلی عرفانی از آن است که طبعاً در ایران هم اثر خود را گذاشته و ما را بسیار خوش آمده است. هنوز یافته‌های تازۀ معیار زیبایی به میان مورخان تاریخ هنر ایران نرسیده است. این طرز کار اثر خود را در پنجاه سال گذشته بر فکر ما ایرانیان گذاشته و آسان‌گیری و تسلیم باورهای روز و عوامی‌شدن، ما را از دریافت درست تاریخی و هنری بازداشته است.

خطی که امروزه زبان فارسی با آن نوشته‌ می‌شود، به‌ویژه از دیدگاه دگرگونی‌های زیبایی، سرگذشتی شگفت دارد. این سرگذشت در مورد شماری از خط‌های ایرانی به‌ویژه فارسی باستان هم راست می‌آید. می‌گویند هیچ کدام از این خط‌ها ساختۀ ایرانیان نیست، اما تنها ایرانیان هستند که خلاصه‌ترین، دقیق‌ترین و زیباترین شکل آنها را به کار برده‌اند. این پدیده باید همه را به اندکی فکر فرو برد.

خط فارسی افزون بر اینکه وسیلۀ ارتباط دیداری است، یکی از هنرهای مهم تزئینی ما در دوره‌ای بیش از هزار و دویست سال تا پایان دورۀ قاجار است. پس از آن حس زیبائی ما به همراه هویت ملی ما از جمله دچار اشکال شده و در زمینه‌هایی از دست رفته است؛ زیرا عوامل دیگر مانند استعمار، بیشتر به زیان فرهنگ بومی و ملی در کار بوده است. هر یک از دو چهرۀ این خط شایستۀ بررسی است و در زمینۀ نخست که زبان‌شناسی و بررسی‌هایی شده است؛ اما در زمینۀ هنری آن چندان کاری نشده است.

نویسنده در این کتاب کوشیده تا در زمینۀ هنری خط یک بررسی کلی، تاریخی و نسبتاً دقیق ارائه دهد. همچنین کوشیده تا برای تأمین نیازهای آینده و بررسی دقیق‌تر زیبائی خط فارسی، واژه‌هایی را که برای شناخت و زیبایی خط به کار می‌رود، دقت بخشد. در پایان کتاب نیز مهم‌ترین خانی‌ها (منابع) برای خط ارائه شده است.

مباحثی که در این کتاب ارائه شده، به ترتیب عبارتند از: خط، الفبا، دگرگونی‌های خط در ایران پس از اسلام، نگاه عارفانه به خط، نقد اصطلاحات خوشنویسی، دگرگونی و گسترش خط، عناصر تزئینی در خوشنویسی، خط و معماری، گونه‌ها و سبک‌های خط فارسی، نستعلیق، خط ملی، پیوندگاه نستعلیق و نگارگری ایرانی، شکسته، خط رندان و قلندران، خط شیرازی، کلهر و دورۀ معاصر.

فهرست مطالب کتاب:

پیش‌گفتار

درآمد

خط

الفبا

دگرگونی‌های خط در ایران پس از اسلام

نگاه عارفانه به خط

نقد اصطلاحات خوشنویسی

دگرگونی و گسترش خط

عناصر تزئینی در خوشنویسی

خط و معماری

گونه‌ها و سبک‌های خط فارسی

نستعلیق، خط ملی

پیوندگاه نستعلیق و نگارگری ایرانی

شکسته، خط رندان و قلندران

خط شیرازی

کلهر

دورۀ معاصر

واژه‌نامه

خانی‌ها