معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.​

از نام و کنیه و القاب مولانا شوقی تبریزی چیزی بسیار مشخص نیست. قول معروف در تاریخ وفات او سال 954 قمری است و با توجه به اینکه ترجمۀ «دیوان حضرت امیر (ع)» را در سال 875 قمری به پایان رسانیده، حتماً در آن زمان در سنّی بوده که شایستگی ترجمۀ نظم عربی به نظم فارسی را داشته است، باید گفت که از معمرین روزگار خود بوده است. مولانا شوقی شیعۀ دوازده‌امامی مخلص و دوست‌دار اهل بیت (ع) بوده است. می‌توان گفت مراثی وی جزء نخستین نمونه‌های ادبیات مرثیه‌ای آذربایجانی به شمار می‌رود. پیداست در عصری که شوقی در تبریز زندگی می‌کرد، نوحه‌سرایی به مصائب حضرت سیدالشهداء و یاران او رونق داشته و مرثیه‌های او تنها نمونه‌های ادبیات رثایی آن دوران نیست.

تخمیس رایج‌ترین گونۀ تضمین است و چنین است که شاعر برای هر بیت از شاعر دیگر، سه مصراع هم‌قافیه با مصراع‌ اول آن بیت می‌سازد. اغلب شاعرانی که شعر فضولی را تضمین کرده‌اند، نیت آن را داشته‌اند که با نزدیک شدن به کلام وی، برای خود کسب اعتبار و اهمیت کنند. غزل‌های فضولی دارای خط طولی است. خط طولی در غزل سبب ماندگاری آن می‌شود که اگر از غزل حذف شود و درون‌مایۀ زنجیروار و محتوی حلقه در حلقه خدشه ببیند، غزل تبدیل به گونه‌ای تفنن و بستر بیان نکته‌های پراکنده می‌شود و شاعر تنها به ساختار ابیات و چینش الفاظ توجه می‌کند. آنچه از تنها دست‌نویس دیوان مولانا شوقی تبریزی به دست رسیده است، تخمیس یازده غزل از دیوان غزلیات ترکی فضولی است که در این کتاب عرضه شده است.

در این تخمیس‌ها شوقی از سویی سعی داشته رابطۀ طولی معنایی در مصراع‌ها را حفظ کند و از سوی دیگر الفاظ دلنشین و مضامین خیال‌انگیز در شعر خود بگنجاند. در همۀ سه مصراع‌هایی که به ابیات غزل‌های فضولی افزوده، با استعانت از شیوۀ بیان و حتی اخذ الفاظ و لغات از کلام فضولی، فرم و محتوا را به ابیات او پیوند داده است. به طور کلی می‌توان گفت که مولانا شوقی به دلیل‌های هم‌دردی، هم‌ذوقی، هم‌فکری و تأیید محتوا، اشعار فضولی را تضمین کرده است.

این کتاب دربرگیرندۀ یازده تخمیس از یازده غزل ترکی حکیم فضولی (913 ـ 976 ق) است که توسط مولانا شوقی تبریزی (853 ـ 954 ق) سروده شده است. وی معاصر فضولی و از اندیشمندان و شاعران مسلمان عصر خود به شمار می‌رفت. از جمله آثارش تدوین و ترجمۀ دیوان منسوب به حضرت علی (ع) است که در آن 357 قطعه شعر حماسی، رزمی، تعلیمی و توصیفی آن حضرت را به طور منظوم و روان و فصیح ترجمه کرده است. او را نخستین یا یکی از نخستین تضمین‌کنندگان اشعار ترکی فضولی می‌شناسند. در این کتاب نخست مطالب نوشته‌شده در منابع زندگی‌گزاری دربارۀ مولانا شوقی آورده شده و در فصل دوم نگارشی از زندگی‌نامۀ شوقی آورده شده است. پس از بحثی دربارۀ تضمین و تخمیس، به بررسی و تحلیل تضمین‌های شوقی تبریزی پرداخته شده و در انتها متن تخمیس‌های شوقی همراه با شرح برخی لغات مهجور آورده شده است.

فهرست مطالب کتاب:

چند کلمه

مقدمه

اسناد و آرا

زندگی و آثار شوقی

روزگار شوقی و معاصران او

تضمین و تخمیس

متون تخمیس‌های مولانا شوقی

شرح تخمیس‌های شوقی از شعر فضولی

تخمیس‌سرایی بر اشعار فضولی

مخمس‌های خودساختۀ شوقی

لغات متون تخمیس‌ها

فهرست اعلام

منابع