معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.​

مقاله‌های این کتاب به سفارش دانشنامه‌های مختلف و بر پایۀ ضوابط انتخاب و شیوه‌نامه‌های آنها نوشته شده و دربارۀ شخصیت‌هایی در عرصه‌های فرهنگی، ادبی، سیاسی، نظامی، روزنامه‌نگاری، دانشنامه‌نگاری، نشر و ترجمۀ کتاب است. شخصیت‌هایی که در این کتاب آورده شده‌اند،الزاماً همگی مثبت نیستند؛ از جمله شعبان جعفری، اما آنقدر معروف هستند یا در رویدادها نقش داشته‌اند که در منابع مرجع معرفی شوند. غلامرضا تختی قهرمان ملی فقط ورزشکاری محبوب نبود؛ مرگ نامنتظرۀ او به رویداد سیاسی بزرگی در ۱۳۴۶ تبدیل شد؛ یکی از سه رویداد گستردۀ سیاسی در فاصله میان کودتای نظامی ۱۳۳۲ تا انقلاب 1357 (دو رویداد دیگر حوادث ۱۳۳۹ تا ۱۳۴۲ و ۱۵ خرداد ۱۳۴۲ بود). «پساتختی» در ادامۀ مقالۀ «غلامرضا ‌تختی» به واکنش سیاسی جامعۀ ایران به مرگ قهرمان محبوب خود اشاره دارد.

در همۀ دانشنامه‌ها، اصول، قواعد، روش کار، حجم مقاله‌ها، شمارۀ واژه‌ها و برخی جنبه‌های صوری به علت‌های مختلف یکسان نیست. در دانشنامه‌هایی فقط می‌توان مقاله را با همان تعداد واژه و در همان چارچوبی نوشت که سرویراستار  یا مسئولان تشکیلات دانشنامه تعیین می‌کنند؛ اما انتشار مجموعه‌هایی مانند این کتاب به نویسنده امکان می‌دهد خود را از پاره‌ای قید و بندها برهاند و با بازنگری و بازنگاری در نوشته‌اش بر شمار مخاطبان و کاربردهای احتمالی بیشتری بیفزاید و با افزودن توضیحات و پانوشت‌های روشنگر که امکان آن در دانشنامه‌ها و نیز به طور کلی در هیچ یک از منابع مرجع موجود نیست، به روشن شدن نکاتی کمک کند. در این کتاب، پانوشت‌هایی آمده که نمی‌توان آنها را در منابع مرجع انتشار داد یا از کسانی سپاسگزاری کرد که نویسندۀ مقالۀ دانشنامه در نوشتن مقاله به گونه‌ای خود را مرهون آنها می‌داند .

از جمله نکات با اهمیت دیگری که اشاره به آنها لازم است، روایت‌ها و گفته‌های شفاهی است. شماری از دانشنامه‌ها روایت و گفته‌های شفاهی را نمی‌پذیرند؛ آنها فقط مطالبی را درج می‌کنند که حتماً بر اساس منابع مکتوب مستند موثق باشد. بعضی از دانشنامه‌ها حتی اجازۀ بیان مشاهدات مستقیم و شخصی را نمی‌دهند. مواردی هست که فقط یک شاهد و یک ناظر دارد و بیان نشدن شهادت چه‌بسا واقعیتی، داده‌ای یا نکته‌ای را از گسترۀ تاریخ بیرون بگذارد. میزان اطلاعات شفاهی در زمینۀ مسائل معاصر حتی گاه بیش از اطلاعات کتبی است و اگر مطالب شفاهی یادداشت نشود و انتشار نیابد، بیم آن می‌رود که با گذشت زمان دست‌کم بخشی از آنها به نسیم، باد یا طوفان فراموشی سپرده شود.

خواننده در این کتاب شخصیت‌هایی را می بیند ـ چه مثبت و چه منفی ـ در زمینه‌های مختلف که هیچ‌کدام در قید حیات نیستند. شماری از آنها دولت‌مردان، شخصیت‌های سیاسی و نظامی و صاحبان سمت‌های بلندپایه بودند. در همه جای جهان اینگونه شخصیت‌ها چالش‌برانگیزند؛ زیرا مصالح کشورها با سرنوشت آنها درآمیخته است. همۀ آنها اغلب شماری موافق و عده‌ای منتقد و مخالف به نسبت های کم و بیش دارند. ویژگی‌های فردی و مناسبات اینگونه شخصیت‌ها را نمی‌توان از نظر دور داشت؛ به این دلیل که همان ویژگی ها و مناسبت‌ها در تصمیم‌ها و اقدام‌های آنها تاثیرگذار بوده و به گونه‌ای به سود یا به زیان شئون مختلف کشور به شمار آمده است.

محتوای این کتاب، ۶۰ مقاله دانشنامه‌ای دربارۀ شخصیت‌هاست؛ مقاله‌هایی از میان آنچه نویسندۀ اینها طی بیش از ۳۵ سال دانشنامه‌نگاری در زمینه‌های مختلف نوشته است. از ۶۰ مقالۀ این کتاب، ۱۹ مقاله پیش‌تر در چند دانشنامه انتشار یافته و در اینجا همراه با بازنگری، اصلاحات و افزوده‌ها و کاسته‌هایی چاپ شده است. مقاله‌های کتاب در سه بخش تنظیم شده است؛ یک: قاجاریان شامل شخصیت‌هایی که در عصر قاجار زاده شده و درگذشته‌اند (5 تن)؛ دو: «قاجاری ـ معاصران»: شخصیت‌هایی که بخشی از زندگی آنها در عصر قاجار و بخش دیگری در دورۀ پس از سال ۱۳۱۰ است (۱۸ تن)؛ و سه: معاصران: شخصیت‌هایی که دورۀ رشد و حیات‌شان پس از سال ۱۳۰۰ بوده است (۳۷ تن). از سال ۱۳۰۰ به بعد معاصر و پیش از آن قاجاری به شمار آمده است.

ساختار دانشنامه‌ای همۀ مقاله‌های این مجموعه کم و بیش حفظ شده؛ اما این سعی هم به کار رفته که از رخسار آنها خصلتی زدوده شود که گاه به خشکی، جدیت، یا عبوسیت مقاله‌های منابع مرجع تعبیر می‌شود.

فهرست مطالب کتاب:

یادداشت ناشر

یادداشت نویسنده

بخش یکم: قاجاریان

1. میرزا ابوالقاسم قائم‌مقام فراهانی (1193 ـ 1251 ق)

2. میرزا حبیب اصفهانی (1251 ـ 1311 ق)

3. شیخ احمد روحی (1263 ـ 1314 ق)

4. محمدحسین فروغی (1255 ـ 1325 ق)

5. حاج سیاح (12525 ق ـ 1304 ش)

بخش دوم: قاجاری ـ معاصران

6. محمدعلی فروغی (1254 ـ 1321 ش)

7. سپهبد حاجعلی رزم‌آرا (1280 ـ 1329)

8. حسن وثوق (1252 ـ 1329)

9. غلامرضا رشید یاسمی (1273 ـ 1330)

10. فخرالدوله امینی (1262 ـ 1334)

11. امینه پاکروان (1270 ـ 1337)

12. ابراهیم حکیمی (1249 ـ 1338)

13. صدیقه دولت‌آبادی (1261 ـ 1340)

14. سیدمحسن صدر (1250 ـ 1348)

15. سیدحسن تقی‌زاده (1257 ـ 1348)

16. محمود جم (1264 ـ 1348)

17. سلیمان حییم (1266 ـ 1348)

18. عباس خلیلی (1274 ـ 1350)

19. صادق رضازاده شفق (1271 ـ 1350)

20. هاجر تربیت (1284 ـ 1352)

21. لطف‌الله ترقی (1282 ـ 1352)

22. علی‌اصغر حکمت (1272 ـ 1359)

23. علی دشتی (1273 ـ 1360)

بخش سوم: معاصران

24. احمد دهقان (1290 ـ 1329)

25. غلامرضا تختی (1309 ـ 1346)

26. ارتشبد عبدالحسین حجازی (1283 ـ 1348)

27. حسن ارسنجانی (1301 ـ 1348)

28. سپهبد تیمور بختیار (1293 ـ 1349)

29. محمدعلی خنجی (1304 ـ 1350)

30. ارتشبد محمد خاتم (1297 ـ 1354)

31. بیژن جزنی (1304 ـ 1350)

32. سرلشکر حسن پاکروان (1297 ـ 1354)

33. غلامحسین مصاحب (1289 ـ 1358)

34. سرلشکر محمد دفتری (1284 ـ 1362)

35. مهندس کاظم حسیبی (1285 ـ 1369)

36. پرویز ناتل خانلری (1285 ـ 1369)

37. علی امینی (1284 ـ 1371)

38. ابوالقاسم حالت (1298 ـ 1371)

39. مهندس مهدی بازرگان (1298 ـ 1371)

40. محمدتقی دانش‌پژوه (1286 ـ 1373)

41. غلامرضا رعدی آذرخشی (1288 ـ 1378)

42. پرویز داریوش (1301 ـ 1379)

43. احمد بیرشک (1285 ـ 1381)

44. محمدجواد حدیدی (1311 ـ 1381)

45. محمد درخشش (1294 ـ 1384)

46. کریم امامی (1309 ـ 1384)

47. م. الف. به‌آذین (1293 ـ 1385)

48. شعبان جعفری (1300 ـ 1385)

49. هوشنگ پیرنظر (1303 ـ 1386)

50. ارتشبد فریدون جم (1293 ـ 1387)

51. مهرانگیز دولتشاهی (1298 ـ 1387)

52. فریدون آدمیت (1299 ـ 1387)

53. ایرج افشار (1304 ـ 1389)

54. محمد بهمن‌بیگی (1299 ـ 1389)

55. عبدالرحیم جعفری (1298 ـ 1394)

56. ابوالحسن نجفی (1308 ـ 1394)

57. هما ناطق (1313 ـ 1394)

58. منوچهر ستوده (1292 ـ 1395)

59. دریاسالار کمال‌الدین حبیب‌اللهی (1308 ـ 1395)

60. احسان یارشاطر (1299 ـ 1397)

نمایه