معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.​

بررسی ماهیت زندگی اجتماعی یکی از مسائل مهم و اساسی در مطالعات تاریخی به شمار می‌رود. همین مسئله سبب توجه محققان و اندیشمندان به این رویکرد جدید تاریخ در دهه‌های اخیر شده است؛ رویکردی که تمام توجه خود را به زندگی اجتماعی مردم عادی به عنوان بازیگران اصلی عرصۀ پهناور تاریخ معطوف کرده است. مطالعه و شناخت زندگی اجتماعی مسلمانان در صدر اسلام گذشته از نمایاندن تصویری جزئی‌تر از تاریخ این دوره، برای آشنایی با جنبه‌های مختلف زندگی رسول اکرم (ص) و ویژگی‌های آن حضرت به عنوان اسوه و الگویی برای زندگی مسلمانان از اهمیت خاصی برخوردار است.

متونی که در حوزۀ تاریخ‌نگاری اسلامی با نگاهی علمی و دقیقی که دارند، بسیار باارزش بوده و حاوی اطلاعات مفید و بدیعی در این زمینه هستند. میان منابع اسلامی کتاب پربار و ارزشمند «المصنف» عبدالرزاق صنعانی، اثری بی نظیر به شمار می‌آید. این اثر به ظاهر فقهی، حدیثی و شریعتی است؛ اما میان اصطلاحات فقهی آن مواد تاریخی مهمی نهفته است که این قابلیت را دارد تا ابعاد مختلف زندگی روزانه، تاریخ فرهنگی و اجتماعی مسلمانان از آن استخراج شود.

بررسی و مطالعۀ کتاب صنعانی نشان می‌دهد از یک‌سو روایت‌هایی که عبدالرزاق دربارۀ مسائل گوناگون مطرح کرده، در موارد بسیاری کم‌نظیر و تازه است. همچنین دربردارندۀ بسیاری از نکات تاریخی است که با توجه به دوران حیات عبدالرزاق که نیمۀ دوم قرن دوم هجری و دهۀ نخست قرن سوم را شامل می‌شود، می‌تواند تصویر نسبتاً روشنی از آن روزگار که مقارن با سال‌های پایانی حکومت اموی و انتقال آن به دورۀ عباسی و تاریخ مهم آن عصر ارائه دهد. از سوی دیگر فهرست ابواب کتاب تا حدودی می‌تواند قابلیت این اثر مهم را در معرفی و بازگویی مسائل مطرح در جامعۀ اسلامی آن روزگار را نشان دهد. مسائل و اموری که شاید در دیگر منابع تاریخی یافت نمی‌شود یا کمتر دیده شده است.

به‌یقین کتاب «المصنف» منبعی اساسی، منظم و دقیق در حوزۀ فقه و حدیث است و از آنجا که اثری درخور در حوزۀ مطالعات تاریخی اجتماعی که بتوان از آن نگاهی به زندگی اجتماعی و روزانۀ مسلمانان در صدر اسلام داشته، نگاشته نشده است و آگاهی و معلومات از این قرون مهم و اثرگذار در تاریخ اسلام چندان گسترده نیست، بنابراین کتاب «المصنف» با تمام قابلیت‌های آن، اثری مهم در نمایاندن تاریخ اجتماعی صدر اسلام به شمار می‌آید. عبدالرزاق تحت تأثیر فضای علمی، اجتماعی و فرهنگی آن روزگار به تدوین اثر خود پرداخته است؛ از این‌رو مرور روایات و احادیث کتاب نشان می‌دهد که این اثر نه‌تنها منبعی حدیثی است، بلکه تاریخ اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و زندگی اجتماعی و قبایلی آن عصر را نیز به خوبی ترسیم می‌کند.

بنابراین در این کتاب، با توجه به کتاب عبدالرزاق تاریخ اجتماعی مسلمانان در قرن اول و دوم هجری قمری بررسی شده است. بحث در این کتاب در شش فصل تقسیم‌بندی شده و هر بخش شامل چند موضوع و مبحث است. پس از ارائۀ طرح پژوهش و توضیح طرح تحقیقی، فصل اول به معرفی عبدالرزاق صنعانی و کتاب «المصنف» اختصاص یافته است. فصل دوم به ساختار جمعیتی جامعۀ اسلام اختصاص دارد. در این بخش سعی شده تا به ترکیب جامعۀ اسلامی بر اساس دو شاخص «نسب» و «دین» و علل و عوامل این دسته‌بندی‌ها توجه شود و در نهایت تغییراتی که با ورود اسلام در جایگاه برخی از طبقات و گروه‌های اجتماعی پدید آمد، بررسی و مطالعه شود.

فصل سوم با عنوان مراحل شکل‌گیری و ساختار خانواده، به طور ویژه مراحل تشکیل زندگی را از ابتدا یعنی بحث خواستگاری تا ازدواج و پس از آن فرزندآوری و رسوم مربوط به آن را بررسی کرده و بخشی نیز به بحث طلاق و مسائل مربوط به آن اختصاص دارد. از آنجا که در این فصل بخشی به تولد و رسوم مربوط به آن پرداخته است، بنابراین بخش پایانی این فصل مبحثی دربارۀ وفات و مرگ و عادات مربوط به آن دارد.

فصل چهارم دربارۀ مشاغل و مناصب است که هدف از آن معرفی و شناخت انواع گوناگون فعالیت‌هایی بوده که مردم در جزیرة العرب برای امرار معاش و گذران زندگی خود انجام می‌دادند. در این فصل نیز سعی شده تا با تقسیم مشاغل به کارهای خدماتی، تولیدی و تجاری به معرفی آنها و کسانی که عهده‌دار این مناصب و مشاغل در جامعه بودند، پرداخته شود.

فصل پنجم به شیوه‌های معیشتی یعنی خوراک، پوشاک، مسکن و وسایل زینتی و آرایشی اختصاص یافته و ذیل هر بخش به معرفی نمونه‌های رایج مورد استفادۀ مردم پرداخته شده است. فصل ششم به شیوه‌های سرگرمی مرسوم میان مردمان جزیرة العرب مانند انواع مجالس علمی، شعر و موسیقی و تحولاتی که پس از اسلام در این مجالس پدید آمد، می‌پردازد و در نهایت برخی بازی‌های رایج میان مردم را به تصویر می‌کشد. در پایان نیز خلاصه‌ای از مهم‌ترین نتایج پیرامون زندگی اجتماعی مسلمانان ارائه شده است.

فهرست مطالب کتاب:

دیباچه

فصل 1: درآمدی بر شناخت عبدالرزاق صنعانی و کتاب «المصنف»

فصل 2: ساختار جمعیتی جامعۀ اسلامی

فصل 3: شکل‌گیری و ساختار خانواده

فصل 4: مشاغل و مناصب

فصل 5: شیوه‌های معیشتی

فصل 6: تفریح و سرگرمی

نتیجه‌گیری