معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.​

کهن‌دیار گیلان با تاریخی پرافتخار اینجا و در سرزمین پهناور ایران گسترده شده است. میان نیلگون دریای کاسپین و کوه‌های پرغرو البرز سرزمینی قرار دارد که مردمان آن به شجاعت و سرسختی و مهمان‌نوازی پرآوازه گشته‌اند. آنچه از نوشته‌های تاریخ‌نگاران معتبر و کاوش‌های باستان‌شناسی حاصل شده، تنها گوشه‌ای کوچک از عظمت تمدن‌های گذشته و شکل‌گرفته در این سرزمین و شکوه و عزم و ارادۀ بومیان در پایداری و نگهداری مرزهای این منطقه در چندهزار سال قبل بوده است. در این کتاب با نگاهی موشکافانه اما مختصر زندگی و هنر ساکنان این سرزمین از دیدگاه باستان‌شناسی بررسی شده است.

تا همین اواخر گمان می‌رفت به دلیل اقلیم خاص گیلان و وجود عوامل فرسایش، آثار تاریخی مربوط به انسان‌های نخستین در این منطقه وجود ندارد؛ اگر این فرضیه درست دانسته شود، در نقاط کوهستانی برای رد این نظر استثناهایی یافت می‌شود. از زمانی که ویلیام لوفتوس انگلیسی در سال 1849 میلادی، در تپۀ آپادانای شوش کلنگ بر زمین زد، بیش از یک‌سده و نیم می‌گذرئ. این تاریخ را سرآغاز فعالیت‌های میدانی باستان‌شناسی در ایران دانسته‌اند. از آن زمان تا به امروز با وجود همۀ فعالیت‌هایی که هیئت‌های باستان‌شناسی ایرانی و خارجی انجام داده‌اند، متأسفانه باستان‌شناسی ایران بر اساس طرح جامع پژوهشی و برای تکمیل نقطه‌چین‌های فرضی و روشن کردن خلأها و ابهامات موجود تاریخی نبوده، بلکه فقط موردی و با اهداف ناپیوسته به هم اجرا شده است.

گیلان یکی از استان‌های کهن ایران و سرشار از آثار باستانی است. به دلیل غنای فرهنگی و تاریخی و پراکندگی آثار باستانی گیلان که بیشتر در مناطق ییلاقی و کوهستانی قرار دارد و با وجود همه فعالیت‌ها و بررسی‌های انجام شده، هنوز بسیاری از نقاط و زوایای آن ناشناخته مانده است. آثار متعدد باستانی در کمرکش کوه‌های سر به فلک کشیده و در شیب دره‌ها و سطوح ناهموار که بیشترشان در دیم‌زارها و مزارع روستایی هستند، محافظ و حریمی ندارند.

استان گیلان با دارابودن هزاران اثر تاریخی از جایگاه و اعتبار ویژه‌ای برخوردار است. جاذبه‌های تاریخی و گردشگری این استان از کهن‌ترین ازمنه تا اوایل قرن حاضر به پنج گروه ذیل تقسیم شده که عبارتند از: آثار سنگی صخره‌ای (غارها و پناهگاه‌ها)، ابنیۀ مذهبی (بقاع متبرکه، مساجد، تکایا، حسینیه‌، آرامگاه‌ها و مدارس)، بناهای اختصاصی (خانه‌های تاریخی، قلعه‌ها و کاخ‌ها)، بناهای عام‌المنفعه (پل‌ها، حمام‌ها، کاروانسراها)، محوطه‌های باستانی (گورستان‌ها، تپه‌ها) و .... . سابقۀ زیست بشر در گیلان بر اساس داده‌های حاصل از آخرین مطالعات و کاوش‌های باستان‌شناسی و دیرین‌شناسی تا حدود دویست‌وسی هزار سال قبل تعیین و تأیید شده است. آثار آن در گیلان متعلق به غارها و پناهگاه‌های صخره‌ای می‌باشد که نمونه‌هایی از آنها در ارتفاعات شهرستان‌های رودبار، املش، سیاهکل، رودسر، رضوانشهر و تالش شناسایی شده است.

اکثر این آثار که محوطه‌ها و گورستان‌های باستانی هستند، به ظاهر شکل و چهره یک اثر را ندارند؛ اما این گورستان‌ها که در گذشته از راه کاوش‌های غیرمجاز و پنهانی تخریب و غارت شده‌اند، هنوز هزاران نکته و راز ناگفته با خود دارند و شواهدی گویا از زندگی ساکنان این سرزمین در ادوار باستانی‌اند.

بررسی، شناسایی و محافظت کامل از آثار باقی‌مانده ادوار باستانی گیلان با توجه به ابهامات و نکات تاریکی که در باستان‌شناسی گیلان موجود است، ضرورت تام دارد. بسیاری از مسائل مربوط به فرهنگ‌های باستانی منطقه، منشأ و خاستگاه آنها، چرایی فقدان آثار پیش از هزاره دوم در گیلان و علل به دست نیامدن آثار معماری ادوار باستانی و بالاخره اینکه آیا گیلان در دوره پیش از تاریخ در قلمرو یک فرهنگ واحده بوده یا خرده‌فرهنگ‌ها و وجوه اشتراک و افتراق آنها، همه و همه به کمک یافته‌ها و داده‌های باستان شناسی حل شدنی هستند و شواهد آنها را باید در دل گورستان‌ها، محوطه‌ها و تپه‌ها جستجو کرد.

در این کتاب سعی شده در حد امکان به مسائل باستان‌شناسی گیلان بر اساس آخرین دستاوردهای پژوهشی و یافته‌های علمی و آثار تاریخی بسیار مهم که تا سال 1393 بررسی شده‌اند، پرداخته شود. این پژوهش در شش فصل تهیه و تنظیم شده است: فصل اول دربارۀ جغرافیای طبیعی، تاریخی و باستانی استان گیلان است. در فصل دوم به سابقۀ کاوش‌های باستان‌شناسی قبل و بعد از انقلاب اسلامی و دشواری‌های علم باستان‌شناسی و حفاری غیرقانونی پرداخته شده است. در فصل سوم از نقش عوامل جغرافیایی در شکل‌گیری استقرارها بحث شده است. در فصل چهارم از پیشینۀ معماری گیلان از دیدگاه باستان‌شناسی، تزئینات معماری بناهای تاریخی گیلان و آسیب‌شناسی معماری گیلان سخن رفته است. فصل پنجم دربارۀ باستان شناسی شانزده شهرستان استان گیلان است. در فصل ششم و پایانی کتاب، نتیجه‌گیری به همراه تصاویر و نقشه‌ها آمده است.

فهرست مطالب کتاب:

یادداشت دکتر منوچهر ستوده

سرآغاز

جغرافیای طبیعی گیلان

معماری گیلان از دیدگاه باستان‌شناسی

باستان‌شناسی آستارا

باستان‌شناسی آستانۀ اشرفیه

باستان‌شناسی املش

باستان‌شناسی شهرستان انزلی

باستان‌شناسی تالش

باستان‌شناسی رشت

باستان‌شناسی رضوان‌شهر

باستان‌شناسی رودبار

باستان‌شناسی رودسر

باستان‌شناسی سیاهکل

باستان‌شناسی شفت

باستان‌شناسی صومعه‌سرا

باستان‌شناسی شهرستان فومن

باستان‌شناسی لاهیجان

باستان‌شناسی لنگرود

باستان‌شناسی ماسال

نتیجه‌گیری

واژه‌نامه

فهرست‌ها

فهرست موضوعی