معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.​

نخستین حکومت اسلامی که به دست پیامبر اسلام در مدینه بنیاد شد، با وجود آنکه در اندک زمانی چندان قدرت یافت که بر قسمتی بزرگ از دنیای متمدن آن روز، از سواحل آفریقای شمالی و اسپانیا تا حدود شبه قارة هند و ترکستان چین مستولی شد؛ اما نتوانست یک‌پارچگی سیاسی خود را به روزگاری دراز حفظ کند. ترویج و دفاع از قومیت عربی به مثابۀ عامل وحدت سیاسی، در برابر امواج پی‌درپی اقوامی که با فرهنگ‌ها و پیشینه‌های فکری گوناگون به اسلام گردن می‌نهادند، برای کسانی که خود را خلیفة پیامبر می‌خواندند و دین نو را وسیله‌ای برای سیطره‌جویی می‌خواستند چندان توفیقی به بار نیاورد. فرزندان کسانی که مسلمانان عرب آنها را موالی می‌خواندند، طی قرن‌های اول و دوم به‌سرعت به طبقه‌ای بدل شدند که خصوصیت عمدة آن از دیدگاه اجرایی و دیوان‌سالاری، سیطره بر دستگاه اداری خلیفگان و از دیدگاه سیاسی، ضدیت با خلافت عربی بود و به کوشش‌های استقلال‌طلبانه و تشکیل نخستین دولت‌های مستقل و نیمه‌مستقل در سراسر قلمرو خلافت انجامید.

دولت‌هایی چون طاهریان و صفاریان و سامانیان در ایران، حمدانیان در بین‌النهرین، طولونیان و اخشیدیان در مصر و شام، ادریسیان و رستمیان در شمال افریقا، برآمده از نخستین جنبش‌های استقلال‌طلبانه در جهان اسلام بودند و راه چیرگی روزافزون اقوام و خاندان‌های مسلمان غیر عرب و تأسیس دولت‌های نیرومند ایرانی و ترک و بربر را که بر خلفا هم سیطرة تمام داشتند و تنها سلطنت اسمی آنها را به رسمیت می‌شناختند، هموار کردند.

نقل و ضبط تحولات سیاسی پرفراز و نشیب جهان اسلام سابقه‌ای دیرین دارد. نخستین مورخان، راویانی بودند که تاریخ حیات سیاسی و اجتماعی پیامبر و صحابه را با ذکر سلسلۀ روات آن به دقت ضبط و روایت می‌کردند. آنگاه که کتابت روایت رواج یافت، با وجود اصحاب مکتب مدینه یا مکتب حدیث، نه‌تنها سیرۀ پیامبر و اصحاب را، بلکه حوادث ایام خود را نیز ضبط و ثبت کردند. افزون بر آن مورخان محلی و وقایع‌نگاران دستگاه فرمانروایان و خلفا نیز هر یک به ضبط و ثبت تاریخ سرزمین خود یا فرمانروا یا دودمان ممدوح خود برخاستند و از این راه اطلاعاتی گرانبها بر جای نهادند که مکمل تواریخ عمومی اسلام به شمار توانند رفت. این مایه اهتمام به نقل و ضبط و ثبت حوادث، انبوهی تصنیفات تاریخی پدید آورد که امروزه به مدد آن می‌توان تصویری نسبتاً روشن از بیشتر تحولات سیاسی و اجتماعی جهان اسلام ترسیم کرد.

نخستین رخنه در وحدت سیاسی قلمرو اسلام، در اوایل خلافت عباسی، با استیلای امویان بر اسپانیا رخ داد. آنگاه عصر حکومت‌های نیمه‌مستقل دررسید، وزان پس دولت‌های بزرگ و نیرومند در ایران و مصر و شام و شبه قاره هند،گرچه غالبا سیادت عالیه خلافت را می‌پذیرفتند، اما عملا خلیفه را مقهور خویش گردانیده بودند. ماجرای انقراض خلافت‌ها و ظهور و سقوط دولت‌ها و سلسله‌های متعدد که در پهنه‌ای بزرگ از اسپانیا تا حدود چین از نیمۀ دوم قرن دوم هجری تاکنون در جهان اسلام آمدند و رفتند و پیوستگی خاندانی اعضای این سلسله‌ها را در این کتاب می‌توان مشاهده کرد.

این کتاب را می‌توان چکیده‌ای از صدها اثر خطی و چاپی دانست که نویسنده به آنها مراجعه کرده و تحقیقات میدانی بسیاری در ارتباط با تاریخ اسلام انجام داده است. بنابراین دانشجو و پژوهشگری که به این اثر مراجعه می‌کند، از روی آوردن به صدها کتاب بی‌نیاز است.

فهرست مطالب کتاب:

پیش‌گفتار

فصل اول: جانشینان پیامبر (ص) تا سقوط عباسیان مصر

فصل دوم: اندلس (اسپانیا)

فصل سوم: آفریقا

فصل چهارم: مصر و سوریه

فصل پنجم: جزیرة العرب

فصل ششم: سوریه و بین‌النهرین

فصل هفتم: ایران و ماوراءالنهر

فصل هشتم: ایران و آسیای غربی: سلجوقیان

فصل نهم: جانشینان سلجوقیان ـ اتابکان

فصل دهم: جانشینان سلاجقه در غرب آناتولی

فصل یازدهم: عثمانیان و جانشینان آن در اروپا

فصل دوازدهم: مغول

فصل سیزدهم: ایران

فصل چهاردهم: ماوراءالنهر

فصل پانزدهم: شرق ایران، شبه قارۀ هند و آسیای جنوب شرقی

فصل شانزدهم: جمهوری‌های مستقل و خودمختار آسیای میانه و قفقاز

نمایه

منابع مورد استفاده در تکمله‌ها