معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.​

کاوش‌گران ادبیات و نقد را می‌توان به سه گروه گسترده بخش‌بندی کرد؛ گروهی که به خود ارجاع بودن متن گرایش دارند، گروهی که برون ارجاع‌بودنش را می‌پسندند و گروهی که هر دو را با هم می‌پذیرند. گروه نخست تنها به زبان و فرم اثر می‌نگرند؛ اما گروه دوم به جنبه‌های اجتماعی، روانی و اخلاقی متن توجه دارند و گروه سوم به فرم و عینیت‌های بیرونی. آثار وابسته به پسااستعماری از گونۀ نخست نیستند؛ زیرا دارای هدف‌های اجتماعی و انسانی هستند؛اما گاهی به فرم گرایش می‌یابند که به هر روی از گروه دوم و سوم‌اند. اندیشه‌های پسااستعماری ریشه در مارکسیسم دارند که مارکسیسم کلاسیک در گروه دوم است.

مطالعات پسااستعماری، گفتمانی فرارشته‌ای است که در دهه‌های اخیر گسترش پیدا کرده و در چارچوب علوم مختلف تعریف و بررسی شده است؛ اما بیشتر در حیطۀ تحقیقات ادبی مورد توجه قرار گرفته است؛ به طوری که یکی از رویکردهای مهم نقد ادبی یکصد سال اخیر محسوب می‌شود. در این رویکرد بیشتر به تحلیل و بررسی ادبیات کشورهای جهان سوم که تجربۀ حضور مستقیم یا غیرمستقیم استعمار را در سرزمین خود داشته‌اند یا تحت نفوذ امپریالیسم فرهنگی بوده‌اند، پرداخته می‌شود. رگه‌های این مطالعات به قرن نوزدهم هم‌زمان با اوج جهان‌گشایی‌های استعماری و سیادت آن از جنبه‌های مختلف بر ملت‌ها و به طور کلی برخورد گفتمان شرق‌شناسی غرب باز می‌گردد که در گذر زمان تحول و دگرگونی‌هایی در روند مطالعات آن ایجاد شده و گسترش و پیچیدگی‌های بسیاری یافته است.

هدف این پژوهش بررسی آثار داستانی سه دهه بعد از انقلاب بر اساس رویکردهای پسااستعماری است که به ارزیابی و تحلیل آنها بر اساس چگونگی بازتاب نگرش‌ها و تصویرسازی از غرب و شرق اختصاص دارد. از این رهگذر ذهنیت نسل داستان‌نویس این دوره و چگونگی و چرایی حضور فرهنگ و اندیشۀ غرب و نحوۀ مواجهه و برخورد با آن در مؤلفه‌های داستانی مورد ارزیابی قرار می‌گیرد.

اهمیت این پژوهش در آن است که با بازشناسی چگونگی حضور بیگانگان غربی در روایت‌های داستانی نویسندگان معاصر فارسی، چهرۀ بازنمایی‌شده از غرب و شرق و همچنین نحوۀ برخورد ایرانیان با بیگانگان و نمودهای فرهنگی غرب را در قالب متون داستانی سه دهه پس از انقلاب تجزیه و تحلیل می‌کند. از این طریق دیدگاه و ذهنیت داستان‌نویسان معاصر فارسی در این‌باره و بازتاب آن در شخصیت‌ها و مؤلفه‌های داستانی آشکار می‌گردد. این بررسی در شکل‌گیری بینش خوانندگان امروز و آینده نسبت به غرب و سرزمین خود و همچنین اشاعۀ ارزش‌های فرهنگ و هویت ملی نقش مهمی دارد و می‌تواند زمینه‌های مرکززدایی از اندیشه‌های غربی در آثار داستانی، تقویت باورها، عقاید ملی و ایجاد خودآگاهی در برخورد با دیدگاه تک‌سونگرانه نسبت به غرب را فراهم آورد.

نویسنده در این کتاب، همۀ نظریات تقابل‌ها، فرودست، ایدئولوژی و جهانی‌شدن را در کلیات خود بررسی کرده، آنگاه آنها را در ده رمان ایرانی کاویده است. این دیدگاه ها گرچه متفاوت‌اند، با همدیگر پیوند می‌یابند. برای مثال آنچه درباره تقابل‌ها گفته می‌شود، با اندکی تغییر در کلید‌واژه‌های آن به فرودست و فرادست نزدیک می‌گردد. همچنین نظریۀ ایدئولوژی که معمولاً ایدۀ فرادست حاکم است و این حاکمیت در سطح جهانی، به جهانی‌شدن استعماری می‌انجامد. نویسنده در فصل دوم بخش نخست، با محوریت تقابلی به دو رمان «رازهای سرزمین من» از رضا براهنی و «روزگار تفنگ» حبیب خدادادزاده می‌پردازد که هر دو رئالیستی است؛ اما نخستین جنبه‌هایی از رئالیسم جادویی را در خود دارد؛ زیرا در گوشه‌هایی از این رمان، گرگ اجنبی‌کش را که با مردم محل کاری ندارد، به تصویر می‌کشد. تقابل میان بیگانۀ متجاوز و خودی در رمان «روزگار تفنگ» نیز دنبال می‌شود. این رمان‌ها دلخواه منتقدان مارکسیست کلاسیک برای بررسی است؛ زیرا آنها به رمان‌های رئالیستی که مستقیماً به تقابل دو طبقۀ دارا و تهیدست و نیز توانا و ناتوان رو می‌کنند علاقه‌مندند.

بخش دوم پیرامون نظریه فرودستی و فرادستی اسپیواک جنبه‌های وابسته به آن چون زنان فرودست رو می‌آورد. نویسنده در عمل به روش مدرن‌تر رو می‌آورد و بنا بر شیوه‌های نظریه‌پردازان نوین در جامعه‌شناسی ادبی از آثار رئالیستی گذر می‌کند؛ زیرا هژمونی گرامشی را می‌توان در آثار مدرن‌تری چون «جزیره سرگردانی» سیمین دانشور و «جای خالی سلوچ» محمود دولت‌آبادی جست. البته گروهی «جزیرۀ سرگردانی» را رمان پسامدرن دانسته‌اند؛ اما شبه پسامدرن است؛ زیرا شخصیت زن داستان به قاطعیت اعتقادی خود پس از دیگری‌های ایدئولوژیک و سرگشتگی‌ها و تردیدهایش دست می‌یابد. از سوی دیگر این رمان نسبت به رمان «جای خالی سلوچ» آشکارتر به استعمارگران پرداخته است؛ زیرا رمان دولت‌آبادی به جای آنکه به فرودستی شرق بپردازد، به فرودستی و درماندگی زنان شرقی را آورده که خود که تا حدی شرق‌شدگی را در خود دارد؛ چون دولت‌آبادی عملا پذیرفته که جهان شرق زنان درمانده‌تری دارد. این رمان به دلیل زبان ادبی و استعماری خود از رئالیسم درمی‌گذرد و در روایت برخی از رخدادها چهرۀ جادویی به خود می‌گیرد. نویسنده در این بخش به فرودستی شرق و آوارگی زنان آن به مانند استعمارشدگان و برخی از سمبل‌ها و تمثیل‌های وابسته رو می‌آورد.

بخش سوم به بررسی ایدئولوژیک رمان‌های «فصل کبوتر» حسین فتاحی و «ارتباط ایرانی» علی مؤذنی می‌پردازد. در این دو رمان، فتاحی و معدنی به شیوۀ رئالیستی با رگه‌های رمانتیک و آرمانی هستند. رمان «فصل کبوتر» مقابله با قدرت‌های استعماری و استثماری در ایران است؛ هرچند که قانون کاپیتولاسیون نیز در این رمان با آنکه استعماری است، مفهوم پسااستعماری دارد؛ اما رمان «ارتباط ایرانی» کلیت و ساختار پسااستعماری‌تری دارد. در این دو داستان، ایدئولوژی‌ها در تقابل با هم‌اند و سوژه‌ها با یکدیگر کنار نمی‌آیند.

بخش نخست فصل سوم، استعمار هژمونیک به نظریه گرانشی می‌پردازد. هژمونی به این معنی است که سلطه‌گر قدرتش را با رضایت آدم‌های مغلوب حاکم می‌کند و این آدم‌ها سلطه‌پذیرند و خویشتن را در سمت و سوی سلطه‌گر اداره می‌کنند. در این بخش نویسنده دو رمان «بیوتن» رضا امیرخانی و «سرزمین نوچ» کیوان ارزاقی را بررسی می‌کند. امیرخانی که به نظام جمهوری اسلامی وفادار است، رمانی با تجربیات خود در آمریکا می‌آفریند تا بتواند در برابر هژمونی غرب حتی گونۀ رمان‌نویسی مقاومت کند. شخصیت‌های ایرانی رمان چه‌بسا هژمونی جهان غرب را پذیرفته‌اند و می‌گویند اگر وطن دسته داشت، به آن آویزان می‌شدیم. همچنین است زوجی که در رمان «سرزمین نوچ» به آمریکا می‌روند و زن شرایط فرهنگی آمریکا را می‌پذیرد؛ اما مرد نمی‌تواند و به ایران باز می‌گردد. نویسنده در طرح سادۀ این داستان چندان موفق نبوده است که مقاومت مردم را در برابر هژمونی ابراز کند؛ زیرا بیمارشدن او در محیط فرهنگی آمریکا جنبه انفعالی را به پیش زمینه می‌آورد.

بخش دوم فصل جهانی‌شدن این جهانی شدن را در «یوسف آباد خیابان سی‌و‌سوم» از سینا دادخواه و «عادت می‌کنیم» زویا پیرزاد بررسی می‌کند. چنانکه گفته شد نظریات متفاوت و متضادی درباره جهانی‌شدن وجود دارد. گروهی به آن مخالف‌اند؛ زیرا بر این باورند که این اندیشه به سود استعمار و پسااستعمار است و گروهی آن را اجتناب‌ناپذیر می‌شمارند و حتی با آن موافقند؛ هر چند که فرهنگ بومی از میان می‌رود.

بخش‌های متفاوت این کتاب، به جنبه‌های گوناگون اما منسجم و تودرتوی نظریات پسااستعماری می‌پردازد و در پایان به گونه‌ای ترکیب فرهنگ‌ها را با حفظ هویت بومی پیشنهاد می‌کند و منتقدانه، واقع‌بینانه و منصفانه به آشتی میان جهان شرق و غرب می‌نگرد؛ زیرا دربارۀ شرق و غرب‌گرایی و جهان شرق و غرب باید گفت که به هر روی مسئلۀ انسان در میان است.

فهرست مطالب کتاب:

اشاره

بخش اول: کلیات

بخش دوم: استعمار نو

فصل اول: گفتمان پسااستعماری تقابلی

فصل دوم: گفتمان پسااستعماری فرودستی

فصل سوم: گفتمان پسااستعماری ایدئولوژیک

بخش سوم: استعمار هژمونیک

فصل اول: گفتمان پسااستعماری مهاجرت

فصل دوم: گفتمان پسااستعماری جهانی‌شدگی

جمع‌بندی

منابع

 نمایه (نام‌ها، آثار، مکاتب، اشخاص)