معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.​

این تألیف محققانۀ در سیر تاریخی و اجتماعی تحولات علمی، اثر یک نویسندۀ منصف غربی است که کوشیده به جریان‌های وام‌گیری علمی و فرهنگی روشنی و وضوح بخشد و در داوری‌هایش واقعیت‌ها را نادیده نگیرد. ویژگی منحصربه‌فرد این کتاب در آن است که حرکت پیوسته انتقال علم و تحولات آن را در زمان و مکان از آغاز تاکنون در قالب سیاحت‌نامه‌ای علمی و پرماجرا، با این وجود مستند، نه‌تنها به منزلۀ دستینه‌ای مختصر درخور پژوهشگران، بلکه به مثابۀ تاریخی جامع برای عموم پژوهندگان این حوزه و علاقمندان به شگفتی‌های تحولات علمی به تصویر می‌کشد.

گفتنی است که جهان اسلام در طول سده‌های نخستین دورۀ اسلامی (قرون سوم تا هفتم) شاهد شکوفایی فرهنگی عظیمی بوده است. توصیه‌های اسلام به علم‌آموزی، تأثیرات نهضت ترجمه و آشنایی مسلمانان با علوم اوایل (آثار علمی و فرهنگی تمدن‌های غیرعربی)، تشویق و پشتیبانی حامیان قدرتمند از جریان‌های علمی، زمینۀ مساعد کنجکاوی فکری دانش‌پژوهان را سبب شد و آنان را به فعالیت‌های گستردۀ علمی واداشت. عشق به علم‌آموزی چنان شور و شوقی در دل عالمان مسلمان ایجاد کرد که آنها حتی در شرایط سخت و دشوار نیز از کار تحقیق و تجارب علمی و خلق آثار بدیع دست نکشیدند. ایشان در پیشرفت و تکامل علوم زمان از جمله در فلسفه، ریاضیات، نجوم، فیزیک، شیمی و پزشکی گرفته تا جغرافیا و دریانوردی به پیشرفت‌های چشمگیری نائل شدند و از این رهگذر آثاری اصیل از خود برجای گذاردند و بر گنجینۀ دانش بشری افزودند. در زمینۀ فنون مختلف از جمله در فن ساختن کاغذ، ساعت، پارچه‌بافی، چرم‌سازی، آسیاب‌های بادی، ساخت ادوات و ابزارهای جنگی، شیشه‌گری، استخراج و ذوب فلزات سنگ بنای فناوری های آتی را گذاشتند.

در نتیجۀ مراودات سیاسی و فرهنگی که بین شرق و غرب برقرار شد و آمدوشدهایی که صورت می‌گرفت، اروپا به وجود گنجینه‌های عظیمی از آثار علمی موجود در جهان اسلام پی برد. اسپانیای مسلمان با داشتن مدارس معتبر و کتابخانه‌های غنی مشتمل و هزاران جلد کتاب در دانش‌های گوناگون از مراکز اصلی این مراودات فرهنگی بود و بسیاری از آثار یادشده در همین خطه از زبان عربی به لاتینی درآمد. تا پایان قرن هفتم هـ.ق انبوه شگفت‌آوری از کتب یونانی همراه با آثار مبتکرانۀ عالمان مسلمان  به لاتینی برگردانده شد. دسترسی به این گنجینه‌های فکری، شوق تحقیق و تتبع را در دل غربیان برانگیخت و الهام‌بخش آنها در تجدید حیات علمی و فرهنگی اروپا شد. شرح پیدایش جریان‌های فکری و تحولات علمی و آشنایی با شیوۀ کار پویندگان راه دانش و چگونگی انتقال علوم از فرهنگی به فرهنگ دیگر در این کتاب از نظر خواننده می‌گذرد.

در یکی دو فصل اول کتاب، موقعیت علم در خاستگاه‌های نخست آن یعنی مصر، بابل و آشور، یونان، ایران و هند به اجمال بررسی شده است. آن‌گاه فعالیت‌های مراکز علمی جهان اسلام به ترتیب تقدم تاریخی در بین‌النهرین، مصر و شام، ایران، آسیای مرکزی، مغرب و اندلس مورد بررسی قرار گرفته است. چند فصل پایانی کتاب به چگونگی تأثیرگذاری علوم دورۀ اسلامی در رنسانس اروپا به‌ویژه در فعالیت‌های علمی دانشمندانی چون کوپرنیک، کپلر، گالیله و نیوتن می‌پردازد. فصل آخر نیز به بحث دربارۀ میراث علوم اسلامی و بررسی اجمالی اسباب انحطاط علم در جهان اسلام و در نهایت ظهور نشانه‌هایی از احیای علمی در برخی از کشورهای اسلامی اختصاص یافته است.

فریلی چگونگی انتقال دانش مسلمانان به غرب و نقش آن در احیای علمی آن سامان را با ذکر شواهدی متقن شرح می‌دهد و غفلت‌های ناروای دانشمندان اروپایی را در کتمان این حقایق و در ادای دین خود به اسلاف مسلمانشان نکوهش می‌کند. برای مثال از نیوتن یاد می‌کند که با گفتن اینکه اگر او «با ایستادن بر شانۀ غول‌ها دورتر از پیشینیان را می‌بیند، در حقیقت اسلاف اروپایی و یونانی باستانش را می‌ستاید و هیچ اشاره‌ای به دانشمندان اسلامی که اروپا در اصل از آنها علم آموخت، نمی‌کند». آنچه مسلم است اینکه دانشمندان اروپایی یقیناً آگاه بوده‌اند که بسیاری از دانش‌های پیشین از طریق جهان اسلام به غرب انتقال یافته است، با این حال این حقیقت آشکار کتمان می‌شود.

نویسنده در این کتاب می‌کوشد تا با تاباندن نور به زوایای تاریک واقعیت‌های تاریخی تأثر و تأثیرهای علمی، نشان دهد که دانشمندان اسلامی چگونه از دانش‌های اقوام پیشین تأثیر پذیرفته‌اند و چگونه علومی را که از آنها فرا گرفته و نیز علومی که خود ایجاد کرده بودند، به اروپا انتقال دادند. وی به چگونگی این تأثیرپذیری آنان از علوم ملل پیشین و تأثیرگذاری دستاوردهای علمی ایشان در سیر تحولات فکری عالمان اروپایی می‌پردازد و در این زمینه صرفاً به جنبه‌های روانی بسنده نمی‌کند، بلکه با تتبع و در آرای علمی اندیشمندان اسلامی و غربی می‌کوشد خواننده را در معرض زبدۀ افکار و نظریات آنان قرار دهد.

فهرست مطالب کتاب:

فهرست تصاویر

پیش‌گفتار مترجم

پیش‌گفتار مؤلف

فصل 1: علم ماقبل علم: بین‌النهرین و مصر

فصل 2: سرزمین یونانی‌ها

فصل 3: راه‌ها به سوی بغداد

فصل 4: بغداد عهد عباسیان: بیت‌الحکمه

فصل 5: طب روحانی

فصل 6: از بغداد به سوی آسیای مرکزی

فصل 7: شفای جهل

فصل 8: قاهره در عصر فاطمیان: علم نور

فصل 9: قاهره در عهد ایوبیان و ممالیک: جسم و روح سالم

فصل 10: ابزارهای مکانیکی مبتکرانه

فصل 11: تکنولوژی مسلمانان

فصل 12: اندلس

فصل 13: از مغرب به سوی سیسیل‌های دوگانه: عربی به لاتینی

فصل 14: فیلسوفان تناقض‌گو

فصل 15: مراغه و سمرقند: افلاک در دل افلاک

فصل 16: علوم عربی [اسلامی] و رنسانس اروپایی

فصل 17: کوپرنیک و اسلاف عرب او

فصل 18: انقلاب علمی

فصل 19: میراث علوم اسلامی

یادداشت‌ها

کتابنامه

واژه‌نامۀ فارسی به انگلیسی

واژه‌نامۀ انگلیسی به فارسی

نمایه