معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.​

بهرام بیضایی در نمایش‌نامه‌نویسی ایران نامی شناخته‌شده است، او از دهۀ سی خورشیدی به نویسندگی پرداخته است. آثارش نشان‌دهندۀ زوایای پنهان فرهنگ این سرزمین است. آثار او از جریان خروشان اسطوره و حماسه و تاریخ می‌گذرد و ضمن بیان روایات و داستان‌های ایرانی، با حفظ درون‌مایه اصلی داستان، آنها را در شکل درام یا نمایش‌نامه برای خواننده امروز دوباره‌خوانی می‌کند؛ اما در این بین، وی با به‌کارگیری جریان جابجایی اساطیر و تداوم آن در متون اسطوره‌ای، حماسی و تاریخی، آثار خود را مناسب طبع اول اندیشه‌اش بازتاب می‌دهد؛ آرش ـ پهلوان اساطیری ـ را از دل متون کهن بیرون می‌کشد، او را در سطح یک ستوربال تنزل می‌دهد و آنگاه با اتکاء به قدرت سروش مهر، الهۀ آناهیتا، تبدیل به قدرت مردمی می‌کند یا اژدهاک را که در باور اساطیری ایرانیان دارندۀ مار های بر دوش و کشندۀ جمشید و خورندۀ مغز جوانان است، به عنوان شاهی مظلوم و در بند نشان داده که فریاد مظلومیت خود را بر مردم شهری که در پای کوه است سر می‌دهد. وی از این نوع کارکردهای تازه در ابعاد اسطوره، حماسه و تاریخ استفاده کرده تا خواننده بتواند با تحلیل اجتماعی به ابعاد روایات بنگرد و نگرش خود را از صافی مبانی انتقادی با اندیشه‌های شایسته بگذراند.

با بررسی واژگانی آثار یک نویسنده می‌توان نمود سبکی او را در جهان واژگانی آثارش بازشناخت و به درک زوایای فکری او پی برد. می‌توان به تعلق یک نویسنده به جریان یا اندیشه خاص گروه اجتماعی و فرهنگی او و همچنین باورها و جغرافیای ذهنی او پی برد. بخش عمده‌ای از سرشت یک سبک را نوع گزینش واژه‌ها می‌سازد. واژه ها ایستاد و منجمد نیستند، بلکه جاندار و پویایند، تاریخ و زندگی‌نامه دارند. با شناخت و غور در واژگان یک نویسنده می‌توان شناختی دامنه‌دار پیدا کرد؛ شناختی که ارتباط مستقیم نسبت به دلالت‌ها، ارجاعات عامیانه و شکوهمندی واژگان حسی یا انتزاعی بودن ابداعی یا کهن‌گرا بودن واژگان دارد.

واژگان و نحو در تجلی رفتارهای اجتماعی زبان نیز اهمیت بسیاری دارد. از طریق بررسی زبان و جمله‌ها و جمله‌واره‌ها و بندها در کلام می‌توان عناصر متفاوت در یک اثر را بسط داد و به تجزیه و تحلیل زبانی یا نقش اجتماعی آن پرداخت و در توصیف و تفسیر و تبیین یک متن به کار گرفت. با توجه به بررسی متن نمایش‌نامه‌های بهرام بیضایی، این کتاب بر آن است تا به کمک واژگان انسجام نحوی و وجه انفعال جنبه‌هایی از قدرت و هویت و دانش را که تأثیرگذار بر پیدایش یک نحلۀ گفتمانی است، بررسی نماید. قدرت و هویت همواره دو مؤلفۀ اصلی مباحث اجتماعی است که از طریق زبان خود را نشان می‌دهند. این امر هم در پس زبان و هم داخل زبان است. مانند استاندارد شدن ‌زبان همۀ اقوام یک کشور با زبان معیاری که از ناحیۀ قدرت ترویج می‌شود و ناگزیر برای کسب علم و تجارت و اشتغال می‌بایست از زبان معیار پیروی کرد، در چنین حالتی ساختارهای عینی قدرت مورد توجه قرار می‌گیرد.

بهرام بیضایی با به‌کارگیری واژگان و نحو کهن زبان فارسی، بُعدی باستان‌گرایانه به زبان امروز بخشیده است. در این میان مؤلفه‌های فردی، اجتماعی، جنسیت، جغرافیایی، سن و .... در تجلی زبان و تبلور آن در امر اجتماعی نقش بسزایی دارند. در این میان با توجه به بررسی روایت‌های «آرش»، «اژدهاک»، «کارنامه بندار بیدخش» در قالب کتاب «سه برخوانی» و نمایش‌نامه‌های «مرگ یزدگرد»، «فتح نامۀ کلات» «مجلس قربانی سنمار»، «سهراب‌کشی» و «شب هزارویکم» این کتاب بر آن است که ارتباط منطقی میان زبان، هویت، قدرت و دانش برقرار نماید. برای رسیدن به این مقصود روش تحلیل گفتمان انتقادی نورمن فرکلاف، پژوهشگر را در بررسی هشت کتاب بهرام ‌بیضایی یاری رسانده تا نگاه بیضایی تحلیلی‌تر و انتقادی‌تر بازشناسی شود.

بیضایی همواره به کمک جابجایی اساطیر و تداوم آن در متون ادبی و تاریخی کلاسیک فارسی راوی و آفرینشگر نوینی در ادبیات امروز ایران است. او با ایجاد تردید، شک و پرسشگری در آثارش، درنگی در اندیشه‌های ما ایجاد می‌نماید که جای تعمق و بررسی چندباره دارد. وی ضمن حفظ درون‌مایۀ آثار کهن ادبی، زبان را در خدمت نگاه اجتماعی امروز درمی‌آورد. این کتاب با تحلیل هشت نمایش‌نامۀ بهرام بیضایی به شیوۀ انتقادی بر آن است تا بازتاب واژگان و نحو زبان را در سه الگوی هویت، قدرت و دانش بررسی نموده و با تبیین و تفسیر آن زوایا و لایه‌های تودرتوی آثار این نویسنده را به خوانندگان نشان دهد.

فهرست مطالب کتاب:

دیباچه

فصل اول: تحلیل واژگانی و ترکیبات

فصل دوم: تحلیل روابط نحوی در آثار بهرام بیضایی

قدرت، هویت و دانش

منابع