معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.​

کمال‌الدین محمد ابواحمد خجندی معروف به شیخ کمال خجندی (متوفی 803 هـ.ق) از معروف‌ترین شاعران حرفه‌ای غزل‌سرای عهد کلاسیک فارس و تاجیک است. در زمان او بر اثر فعالیت بارور خود او و سایر سخنوران بزرگی مانند حافظ شیرازی، ناصر بخارایی، سلمان ساوجی و چندی دیگر این نوع شعر غنایی به نقطۀ عطف رشد و نمو رسیده و از حیث شکل و ساختار، موضوع و محتوا، به کامل‌ترین نوع شعر غنایی بدل شده بود. از سوی دیگر برای شاعران غناگوی در امر سرودن غزل، قانون‌مندی به غایت استوار قالب‌گرایی یا سنت‌گرایی جاری بود و شاعر به هیچ‌وجه نمی‌توانست آن را نقص یا بشکند. بنابراین به لحاظ غزلسرا شدن و معروف گشتن، شاعر را قابلیت و استعدادی فوق‌العاده لازم بود. در چنین حالتی شیخ کمال خجندی نه‌تنها با نیروی به غایت بزرگ خلاقیت ادبی در صحنۀ غزلسرایی ظهور کرد، بلکه با اشعار تر و نمکین خود در تحول بعدی غزل نیز سهم و اثری چشمگیر گذاشت.

غزل‌های کمال خجندی از زمان خود او به این‌سو همیشه نقل محافل صاحب‌نظران بوده است. به طوری که خودش می‌گوید: «عالم سخن کمال بگرفت/ امروز جز این سخن، سخن نیست». همچنین غزل‌های او را آوزخوان‌ها در محافل گوناگون میان مردم به آهنگ می‌سرایند. وجوه بارز و سبب گسترش یافتن غزل‌های کمال در میان عامه آن است که اشعار این شاعر خوش‌طبع کلمات، ترکیبات، عبارات استوار مردمی، ضرب‌المثل‌ها و حتی طرز تفکر و محاورۀ مردمی به طور فراوان، بسیار ماهرانه با ساخته و پرداخته‌های هنری به کار گرفته شده‌‌اند.

همۀ غزلیات کمال بازگوی احوال روحی و روانی عارف عاشق به آن جمال جاوید و شرح غن عشق اوست. کمال در ارتباط با چنین عشق و ذوق و حالی خاص، مراقبۀ باطنی خود را با زبانی پررمزوراز بیان داشته است. دیوان شعرش بیش از هزار غزل دارد و همگی در این موضوعات سروده شده‌اند. بزرگی کمال به حیث سخن‌سرایی در آن است که سخن خود را تکرار نمی‌کند. اگر معنی‌ای را هم تکرار کرده باشد، پیرایۀ سخنش تازگی دارد. از نکات بارز و بسیار مهم و مربوط به میراث ادبی او، ارائه و عرضه نمودن اشعارش در شکل منقح به حروف امروزۀ فارسی یا تاجیکی به مردم است.

این تصحیح بر اساس نسخۀ دست‌نویس کهن شمارۀ 4739 که در کتابخانۀ آستان قدس رضوی مشهد نگه‌داری می‌شود، مرتب شده است. کتابت این نسخه در ایام زندگی شاعر (در پایان عمرش) از جانب کاتب نامعلومی شروع شده و پس از درگذشت شاعر به انجام رسیده است. این نسخۀ دست‌نویس برای نخستین بار در تصحیح دیوان کمال خجندی مورد استفاده قرار گرفته است. در این کتاب، این نسخه به ترتیب حروف الفبای فارسی تدوین و متن غزل‌ها در مقابله با دیگر نسخه‌های معتبر تصحیح شده است. ممتازی این نسخه، در داشتن مقدمۀ منثور به زبان فارسی است. متن این مقدمه کامل نیست و اول و آخر آن افتاده است و در مجموع شش صفحه دارد. در این مقدمه دربارۀ مقام عظیمی که شیخ کمال در تبریز داشته و همچنین سال به سرای رفتن کمال و تاریخ مراجعت او به تبریز با آب و تاب هرچه تمام‌تر بیان شده و به کمال، سلامتی و طول عمر طلبیده شده است.

در پایان این کتاب، توضیحات واژه‌ها و ترکیبات دشوارفهم متن اشعار، مصراع و ابیات عربی و ترجمۀ آنها، فهرست اشعار و کشف الابیات و نام‌ها و جای‌ها افزوده شده است.

فهرست مطالب کتاب:

مقدمۀ ناشر

یادداشت

جهان جان (مقدمه و روش کار)

قصاید

غزلیات

مستزاد

مقطعات

رباعیات

مثنوی

معنی لغات و ترکیبات دیوان

مصراع‌های عربی همراه با ترجمه

نام‌ها (اشخاص و جای‌ها)

ترتیب قصاید و غزلیات بر مبنای حرف پایانی مطلع (کشف الابیات)