معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.​

ایالت پهناور کرمان یکی از ایالت‌های انگشت‌شماری است که همچنان قلمرو گذشتۀ خود را حفظ کرده و در مقایسه با ایالت‌های دیگر، تغییر چندانی نکرده است. اصلی‌ترین علت ثبات سیاسی کرمان، موقعیت جغرافیایی آن است. دو بیابان بزرگ لوت و دشت کویر در شمال و شرق آن باعث شده با وجود ناامنی‌ها و تهاجم ایالت‌های همجوار به آن، همواره شهرهای سرحدی آن به مرکز اصلی خود روی بیاورند و در حوزۀ نفوذ کرمان قرار بگیرند. در جنوب نیز کرمان عموماً به خلیج فارس و دریای عمان متصل بود؛ اما در قرن دوازدهم و سیزدهم تقسیم‌بندی‌های جدیدی صورت گرفت و به تدریج پیوند ایالت کرمان با خلیج فارس و دریای عمان گسسته شد. آخرین پیوند کرمان با خلیج فارس در سال 1333 هجری است؛ تا این سال بندرعباس جزئی از کرمان بود؛ اما در 29 آذر 1333 فرمانداری کل بنادر و جزایر بحر عمان به مرکزیت بندرعباس تشکیل شد و همین قانون به تدریج زمینه‌های تشکیل استان هرمزگان را در سال‌های بعد فراهم کرد.

با وجود اینکه محدودۀ کلی ایالت کرمان در طول تاریخ معمولاً ثابت و مشخص بود؛ اما با فرازونشیب‌های بسیاری نیز همراه بوده و گاهی قلمرو آن از قلمرو ملوک شبانکاره در غرب تا کیج و مکران نیز کشیده می‌شد. در دوره‌هایی نیز همین ملوک شبانکاره بر قصبۀ قدیم و معروف کرمان یعنی سیرجان سلطۀ پنجاه‌ساله داشتند و تا بم و نرماشیر لشکرکشی کردند. ملوک هرمز نیز نه‌تنها از حوزۀ قدرت و اقتدار کرمان خارج شده بودند، بلکه بر بخش وسیعی از سرزمین‌های گرمسیرات کرمان نیز سلطه داشتند.

یکی از نکات قابل تأمل در عرصۀ فراز و فرود شهرهای کرمان این است که برخی شهرها و قریه‌های این ایالت که در دوره‌ها و سده‌هایی بسیار مهم بودند، به تدریج نه‌تنها خودشان بلکه نام و نشان‌شان نیز از دل منابع و کتب تاریخی حذف شد. نهر سلیمان، مغون، رودان، اناس تنها برخی از آنهاست. یکی از دغدغه‌های مورخان و پژوهشگران محلی معمولاً درک و تبیین همین مسائل مرتبط با تاریخ و جغرافیای سرزمین خویش است. نگارنده در این کتاب کوشیده تا در حد امکان، به بررسی علل و عوامل فراز و فرود شهرهای ایالت کرمان در یک فاصلۀ تقریباً طولانی و هزارساله دست بزند. این پژوهش با تکیه بر مدارک مکتوب مورد بررسی قرار گرفته است.

خوانندگان این اثر می‌‌توانند دوره به دوره فراز و فرود شهرها و دلایل آن را پی بگیرند. علاوه بر این، نقش شهرها در ارتباط با همدیگر و با مرکز ایالت یکی از بحث‌‌های محوری این کتاب است. پرداختن به نقش شهرهای کرمان و پیوندهای هزارسالۀ آنها، جز با پرداختن به راه‌های تاریخی این ایالت (با شهرهای خود و ایالت‌های همجوار) و کارکردی که این راه‌‌ها در توسعه و تحول شهرها داشته‌‌اند امکان‌‌پذیر نیست؛ بنابراین جغرافیای طبیعی و تاریخی و همچنین حکومت‌‌های محلی نیز در تحلیل تحول تاریخی شهرهای کرمان مغفول نمانده‌‌اند.

کتاب در هشت فصل و به این ترتیب نگاشته شده است. فصل اول به کلیات اختصاص دارد و در آن موضوعاتی چون پیشینه، چارچوب نظری و منبع‌شناسی آمده است. فصل دوم به محدودۀ جغرافیایی ایالت کرمان در دوره‌های مختلف می‌پردازد تا فضایی کلی از کرمان هر دوره برای مخاطب ترسیم کند. فصل سوم تقریباً موجز به تحول شهرها در کرمان در قرون نخستین به‌ویژه به دورۀ حکومت صفاریان، آل بویه و آل الیاس اختصاص دارد. در فصل چهارم به تحول شهرهای کرمان در دورۀ سلجوقیان پرداخته شده و اصلی‌ترین تحولات شهری این دوره به طور مفصل بحث شده است. فصل پنجم، ششم و هفتم به ترتیب تحولات شهری دورۀ حکومت غزها، قراختائیان و آل مظفر در کرمان را تبیین کرده‌اند. در فصل پایانی نیز بحث توسعه و تحول شهرهای کرمان در دورۀ ترکمانان و تیموریان به طور مفصل مورد بحث و بررسی قرار گرفته است. در پایان نیز سخن آخر آمده که به جمع‌بندی تمام مباحث اختصاص دارد.

در این پژوهش، مبنای تئوریک کار نگارنده، دیدگاه جغرافیای شهری مقدسی در کتاب «احسن التقاسیم» است که از یک طرف بین واحدهای جغرافیایی با هم و از طرف دیگر بین قدرت سیاسی و نقشی که در هماهنگی این واحدها ایفا می‌کند، پل زده است.

فهرست مطالب کتاب:

پیش‌گفتار

فصل اول: کلیات

فصل دوم: مقدمه‌ای بر محدودۀ تاریخی ایالت کرمان

فصل سوم: شهر در کرمان قبل از سلجوقیان

فصل چهارم: تحولات شهری ایالت کرمان در دورۀ سلجوقیان (442 ـ 583 هـ.ق)

فصل پنجم: وضعیت شهرهای ایالت کرمان در دورۀ غزها (583 ـ 592 هـ.ق)

فصل ششم: تحول شهری در دورۀ قراختائیان کرمان (619 ـ 707 هـ.ق)

فصل هفتم: شهرهای کرمان در دورۀ آل مظفر (741 ـ 795 هـ.ق)

فصل هشتم: شهرهای کرمان در دورۀ تیموری (795 ـ 907 هـ.ق)

سخن پایانی

منابع و مآخذ

نمایۀ مکان‌ها

نمایۀ اشخاص