معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.​

در میان رجال سیاسی ایران در زمان معاصر، سیدحسن تقی‌زاده (1257 ـ 1348) از موقعیت ویژه‌ای برخوردار است. نقش او در برپایی قیام مشروطه، هواداری او از مردم‌سالاری و مخالفت با سلطنت رضاخان پهلوی، پیوستن او به نظام حکومتی، رضاشاه وماجرای تجدید قرارداد نفت ایران و انگلیس در سال 1933 (1312 ش) و ادامۀ فعالیت دیپلماتیک و سیاسی او در دورۀ سلطنت محمدرضا شاه پهلوی.

نگاهی گذرا به سیر تحول و زندگانی و افکار تقی‌زاده، نشان می‌دهد که وی شخصیتی تقریباً خاکستری است؛ یعنی نه سفید است و نه سیاه. به زبان ساده دارای جنبه‌های مثبت و منفی و ضدونقیض است. تقی‌زاده مردی ادیب و سخنور بود و اطلاعات وسیعی دربارۀ تاریخ اسلام و سایر ادیان داشت؛ مقالات متعدد او گواهی است بر این مدعا. ضمن اینکه چون سالیان درازی را در اروپا به سر برده بود، با فرهنگ و تمدن غرب کاملاً آشنا و شیفتۀ آن بود؛ به گونه‌ای که یکی از هواداران سرسخت تجدد (مدرنیته) در ایران به شمار می‌رفت. الگوی فکری او در این زمینه، نظام حکومتی بریتانیا بود (مخالفت او با «مشروعه» مطلع شده توسط مرحوم شیخ فضل‌الله نوری نیز از همین بابت بود).

علل انقلاب مشروطیت ایران: تقی‌زاده عوامل مؤثر در انقلاب مشروطۀ ایران را استبداد و ضعف عمومی در ایران، نقش شخصیت‌های سیاسی و روحانی می‌داند؛ در حالی که در مورد دو علت اولی استبداد و ضعف عمومی دولت و نیز سیاست استعماری روس و انگلیس، جای هیچ شک و شبهه‌ای نیست، دیدگاه او دربارۀ نقش شخصیت‌ها در انقلاب مشروطه محل تردید و تأمل است. تقی‌زاده بیشترین اهمیت را به ملکم‌خان، اطلبوف، سیدجمال‌الدین اسدآبادی، آیت‌الله بهبهانی و آیت‌الله طباطبایی داده و نقش اندکی برای برخی دیگر قائل است. به طور که مشهود است، ملکم‌خان انگلیسی‌مآب و فرماسونر بود و طالبوف گرایش‌های سوسیالیستی داشت.

این کتاب محدود به سه سخنرانی تقی‌زاده دربارۀ مشاهدات او از مشروطیت (تا پایان استبداد صغیر) است؛ بنابراین فقط به جهات معینی از شخصیت تقی‌زاده در این کتاب پرداخته شده است: ماجرای سخنرانی تقی‌زاده در باشگاه مهرگان، نگاهی کوتاهی به زندگانی سیاسی تقی‌زاده، تقی‌زاده از نگاه دیگران، پاسخ تقی‌زاده به اتهامات و نتیجه‌گیری. این سخنرانی‌ها در واقع مشاهدات شخصی او از جریان انقلاب مشروطه است؛ از این‌رو درخور توجه و تأمل است و می‌تواند آگاهی‌های سودمندی را دربارۀ تاریخ مشروطیت به دست دهد و نیز آنکه تقی‌زاده هیچ اثر مکتوبی دربارۀ تاریخ انقلاب مشروطه ایران ننگاشته است.

تقی‌زاده در سه خطابه‌ای که در این کتاب آورده شده، به انتقادهایی که از او به دلیل تحصن در سفارت انگلیس شده، پاسخ می‌دهد؛ به‌ویژه به احمد کسروی در کتاب «تاریخ مشروطۀ ایران». سپس یادآور می‌شود که بسیاری از مطالب کتاب کسروی درست نیست؛ زیرا کسروی شخصاً شاهد این حوادث نبوده و آنها را از زبان دیگران شنیده است. همچنین وی به کسانی که به او اتهام «انگلوفیل» (هوادار انگلیس) می‌زنند، پاسخ داده است.

متن مکاتبات تقی‌زاده با عین‌الدوله به هنگام محاصرۀ تبریز در موقع استبداد صغیر (محرم 1327) نشان می‌دهد که تقی‌زاده در عقاید ملی‌گرایانه‌اش بسیار سرسخت بوده و فریب وعده‌های عین‌الدوله را نخورده است. متن این مکاتبات در بخش پیوست این کتاب آورده شده است؛ اما عملکرد سیاسی او در سال‌های بعد موضوعی است که باید بدان پرداخته شود.

همچنین در بخش پیوست‌های کتاب، چهار مقاله و چهار دیدگاه دربارۀ تقی‌زاده از باستانی پاریزی، همایون کاتوزیان، مهدی محقق و الزا ایچرنسکا آورده شده است.

فهرست مطالب کتاب:

1. مقدمه

2. دیباچه به قلم تقی‌زاده

3. خطابۀ اول

4. خطابۀ دوم: میزبان بی‌ادب

5. خطابۀ سوم: یادداشت‌های متفرقه

6. یادداشت‌های تقی‌زاده دربارۀ خطابه‌ها

منابع

پیوست‌ها:

پیوست 1: چهار مقاله و چهار دیدگاه دربارۀ تقی‌زاده

آتش در زیر پنجره/ محمدابراهیم باستانی پاریزی

سه زندگی در یک عمر/ همایون کاتوزیان

تقی‌زاده در آلمان قیصری/ الزا ایچرنسکا

آشنایی با تقی‌زاده/ مهدی محقق

پیوست 2: مکاتبات تقی‌زاده و عین‌الدوله

پیوست 3: داوری‌های مبتذل

نمایه

عکس‌ها