معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.​

خواجه شمس‌الدین محمد بن بهاءالدّین حافظ شیرازی (حدود ۷۲۷ – ۷۹۲ هجری قمری برابر با ۷۰۶ - ۷۶۹ هجری شمسی)، معروف به لسان‌الغیب و ترجمان الاسرار، شاعر بزرگ سدۀ هشتم ایران (برابر قرن چهاردهم میلادی) و یکی از سخنوران نامی جهان است. بیشتر شعرهای او غزل هستند که به غزلیات حافظ شهرت دارند. گرایش حافظ به شیوۀ سخن‌پردازی خواجوی کرمانی و شباهت شیوۀ سخنش با او مشهور است. او از مهم‌ترین تأثیرگذاران بر شاعران پس از خود شناخته می‌شود. در قرون هجدهم و نوزدهم اشعار او به زبان‌های اروپایی ترجمه شد و نام او به گونه‌ای به محافل ادبی جهان غرب نیز راه یافت. این کتاب بخشی از یادداشت نویسنده است که می‌تواند فهم ابیات حافظ را برای علاقه‌مندان زیباتر کند.

نویسنده خود دربارۀ تالیف این اثر می‌گوید: «روزی در بهار 1385 ش. به پیشنهاد تنی چند از دوستان صاحبدل و صاحب‌نظر، به عهده گرفتم که کتابی فشرده و قابل استفاده برای همه و همراه با واقع‌نگری دربارۀ حافظ بنویسم. پیش از آن در کتاب «درس حافظ؛ نقد و شرح غزل‌های حافظ» تمام غزل‌های حفظ را به زبانی ساده درس داده و با چهار مقدمۀ کلیدی یک زیرساخت ذهنی برای فهم کلام حافظ فراهم کرده بودم. اما «درس حافظ» با حجمی بیش از هزاروسیصد صفحه، بیشتر به صورت یک مرجع، می‌توانست در کنار دست دانشجویان و مدرسان دیوان حافظ قرار گیرد و همۀ دوستداران حافظ فرصت خواندن تمام آن را نداشتند. جواب مثبت من به پیشنهاد آن عزیزان، با توجه به نیاز خوانندگانی بود که می‌خواهند در زمانی کوتاه، سیری در دنیای بی‌کرانۀ حافظ داشته باشند».

بخش اول کتاب اختصاص به بررسی شهر شیراز در عصر حافظ دارد. در شیراز قرن هشتم، سیمای شاه شیخ ابواسحاق انجو را هم چندان بهتر از مبارزالدین محتسب نمی‌بیند. در جامعه‌ای که تصویر تباهی آن در لابلای غزل‌های حافظ دیده می‌شود، اگر با مردم کوچه و بازارش نشسته شود، نظام‌الدین عبیدالله زاکانی در میان آنها یافت می‌شود که با زبان همان مردم، از تباهی دین و اخلاق و از یک جامعۀ بیمار سخن می‌گفت و «اخلاق الاشراف» او، سیمای ریاکارانی را نشان می‌داد که همۀ نشانه‌های انسانیت «مذهب منسوخ» و همۀ پستی‌ها و ناروایی‌ها «مذهب مختار» آنها بود.

بخش دوم کتاب اختصاص به سرگذشت حافظ دارد. آنچه در این بخش نویسنده آورده، به هیچ‌یک از روایات تذکره‌نویسان تکیه ندارد، بلکه از میان روایت‌های خود حافظ برگرفته شده است. حافظ در اشعار خود هیچ اشاره‌ای به استاد خود نمی‌کند که قوام‌الدین عبدالله باشد یا کسی دیگر. در غزل دیگری هم که پختگی سال‌های کمال او را ندارد و باید از روزگار جوانی او باشد، اشاره به درس شبانه هست که اشتغال به عشق این جهانی، او را از آن بازداشته است.

در بخش سوم کتاب که عنوان «ذهن و اندیشۀ حافظ» را دارد، از غریبی حافظ، عبوس زهد، خرقۀ سالوس، دلق و سجادۀ حافظ، زاهد و صوفی، زهد ریا، شطح و طامات، شیخ و مفتی و قاضی و واعظ و ... نام و ننگ، قلندری، هم‌مستی شبانه و راز و نیاز و رندی و عشق و .... سخن گفته شده است.

برای درک منطقی کلام حافظ باید به این پرسش توجه داشت که او کی و کجا زندگی می‌کرده است؟ اولین فایدۀ این سؤال آن است که حافظ و بزرگان دیگر در دنیای خودشان و در اوضاع و احوال زمان‌شان نگریسته می‌شوند و سخن آنها با برداشت‌های جامعه‌شناسانه و روشنفکرانۀ امروز سنجیده نمی‌شود. بخش چهارم اختصاص به بررسی درک منطقی کلام حافظ دارد.

یکی از پرسش‌هایی که در دیوان حافظ و در آثار گذشتگانی که از او سخن گفته‌اند، باید به آن پاسخ داده شود این است که حافظ از چهارصد سال شعر فارسی پیش از روزگار خود، آثار چه کسانی را خوانده است. در گفتار پایانی این کتاب، سخن از کسانی است که پیش از حافظ، در شمار سرآمدان شعر فارسی بوده‌اند و ممکن است حافظ از آنها تأثیر پذیرفته باشد و کسانی که روی دیوان حافظ و اندیشه و شیوۀ سخن او آثار سودمند و آموزنده عرضه کرده‌اند و کسانی از مردم سرزمین‌های دیگر که کوشیده‌اند پیام و اندیشۀ حافظ را به هم‌زبانان خود برسانند.

فهرست مطالب کتاب:

دربارۀ این کتاب

شیراز عصر حافظ

از سرگذشت حافظ

ذهن و اندیشۀ حافظ

درک منطقی کلام حافظ

حافظ و دیگران

کتاب‌نامه

نمایه