معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.​

«کودک» در طول تاریخ، به عنوان موجودی که دارای هویت و وجودی مستقل است و جایگاه خاص خود را در اجتماع دارد، به حساب نمی‌آمد و این عضو کوچک جامعه بدون درک کامل دنیای کودکی با جبر جامعۀ خود بسیار زود به دنیای بزرگ‌سالان ملحق می‌شد. فرایندی جبری که قبل از دوران معاصر تاریخی، غالب کودکان جهان آن را می‌پیمودند. توجه جامعۀ ایرانی به «کودک» نیز از این قاعده مستثنا نبوده است. کودکان ایرانی به محض اینکه از شیر مادر محروم می‌شدند، به عنوان بزرگ‌سالانی در نظر گرفته می‌شدند که تنها از نظر جثه کوچک‌تر از آنان هستند. این نوع از تفکر در باب کودک را می‌توان به‌روشنی در طرز پوشش آنان مشاهده نمود. نکته‌ای که خارجیان سفرکرده به سرزمین ایران نیز بدان اشاره کرده‌‌اند.

دوران کودکی نیز مانند «مفهوم کودکی» در طول تاریخ اغلب نادیده گرفته می‌شد. به رغم اهمیت اجتماعی‌ای که دوران کودکی برخوردار است، این دوران در علوم اجتماعی نیز زمانی، نمود چندانی نداشت. در دهه‌های اخیر توجه اندیشمندان روان شناس به ویژه روان شناسان رشد، انسان‌شناس و تاریخ‌دانان به کودکی جلب شده است. یکی از این مسائل مربوط به ازدواج است که از آن به عنوان «ازدواج کودکان» یاد می شود.

با نگاهی کلی به گذشته، می‌توان دریافت که ازدواج و تشکیل خانواده، طی قرون متمادی یکی از ارزش‌های جامعۀ ایرانی بوده است؛ به گونه‌ای که چارچوب‌های ذهنی ایرانیان (اعم از آیین زرتشتی یا تفکر اسلامی) نه‌تنها به طور عمومی با آن منافات نداشته، بلکه از آن پشتیبانی نیز کرده است. اما پژوهش‌های مرتبط با تاریخ ازدواج در ایران، تاکنون عمدتا مسائلی چون نگاه‌های کلی به «ازدواج در ایران پیش از اسلام»، «نقش اسلام در بیان اهمیت نهاد خانواده» و به طور کلی به اثبات اهمیت ازدواج و تشکیل خانواده در جامعۀ ایرانی متمرکز بوده اند. بنابراین پژوهشی که به طور جداگانه به مسئلۀ «سن ازدواج» و به گفتاری دقیق‌تر «ازدواج کودکان» در دوران گذشته بپردازد و ابعاد مختلف آن را مدنظر قرار داده باشد، وجود نداشت. این خلأ مطالعاتی منجر شده تا این کتاب نوشته شود.

این کتاب درصدد پاسخگویی به سؤالاتی از این قبیل است: متون در دسترس نظیر سفرنامه ها در مورد جایگاه و سن ازدواج به ما چه می‌گویند؛ وضعیت واقعی سن ازدواج در ایران چگونه بوده است؛ آیا «ازدواج کودکان» ویژگی‌ای دیرینه در تاریخ و جامعۀ ایرانی بوده است؟ آیا ازدواج کودکان بخشی از تاریخ فرهنگی ـ اجتماعی ایران بوده؛ آیا ازدواج کودکان همواره به مثابه ویژگی‌ای فرهنگی مورد تأکید و سفارش بوده یا به مثابه «عملکرد» در رفتار مردم مشاهده می‌شده است؛ آیا به‌راستی ایران جامعه‌ای بود که ازدواج کودکان در آن امری رایج و عمومی محسوب می‌شد یا اینکه این امر فقط ساخته و پرداختۀ ذهن کسانی است که با استناد به برخی موارد عینی و تجربی، حکم به عمومیت ازدواج کودکان در ایران داده‌اند؛ علل زمینه‌ساز و پیامدهای ازدواج کودکان چه بوده است و ... . بدین منظور به بررسی دو دورۀ تاریخی نه چندان دور از تاریخ ایران بعد از اسلام پرداخته شده است: دوران صفویه و دوران قاجاریه.

برای مطالعه دربارۀ ازدواج کودکان و با توجه به ماهیت موضوع به منابع و متون مختلف برجای مانده از این دوران رجوع شد. این منابع که به لحاظ کمی و کیفی از جمله منابع مهم و مفید دوران صفویه و به ویژه قاجاریه هستند، شامل سفرنامه‌ها، اسناد، روزنامه‌ها، نشریات پراکنده، نقاشی‌ها، عکس‌ها، تصاویر و .... می‌شوند؛ اما با وجود منابع متعدد به دلیل کم‌رنگ‌بودن پدیدۀ مورد بررسی، در نهایت به متون معدودی ارجاع شد. در این میان نوشته‌های خارجیان در قالب خاطرات و سفرنامه از دوران صفویه و قاجار مفید تشخیص داده شد. به عبارتی دقیق‌تر، یکی از منابع ارزشمند برای مطالعۀ موضوع ازدواج کودکان در دوران صفوی و قاجاری «سفرنامه‌ها» هستند؛ چراکه مسافران خارجی فراتر از ذهنیت ایرانیان به بیان رویدادهایی پرداختند که برایشان قابل توجه و شگفت‌انگیز بوده است و این درست همان وقایعی است که در بسیاری از موارد برای ایرانیان بدیهی انگاشته شده است.

توصیف پدیدۀ ازدواج در سنین پایین و تشریفات و مراسمات مرتبط با آن، نشان از اهمیت آنها در ذهنیت این سفرنامه‌نویسان داشته که ناظر بر وجود کاستی‌های موجود در جامعۀ ایران آن دوران نیز بوده است. علاوه بر این، توصیف پدیده مذکور میزان شناخت و درک آنها از این پدیده را عیان می‌سازد. بدین ترتیب، آنان نه‌تنها اطلاعات مختلف درباره ایرانیان حتی براساس تفکیک‌های زندگی شهری، روستایی و عشایری یا بر مبنای ایرانی یا غیرایرانی بودن یا بر حسب تفاوت‌های مذهبی و قومی را مطرح کرده‌اند، بلکه در مقام مقایسه برآمده و زندگی ایرانیان را با مردم کشورهای خودشان نیز مورد قیاس قرار داده‌اند.

این کتاب در دوازده فصل تنظیم شده است؛ در فصل نخست به بیان کلیات و تعریف مفاهیم اساسی در حوزۀ ازدواج کودکان پرداخته شده است. در فصل دوم عمومی بودن ازدواج کودکان ایرانی در دو دوره مورد بحث، تشریح شده است. در فصل سوم و چهارم به ترتیب، به معیار ازدواج کودکان و غیرشخصی بودن آن اشاره شده است. تشریح تشریفات ازدواج کودکان بر اساس تفاوت‌های دینی و قومی در فصل پنجم صورت گرفته است. در فصل‌های شش تا هشت نیز به علل، پیامدها و راهکارهای ازدواج کودکان پرداخته شده است. در باب ناهمسانی‌های سنی ازدواج کودک‌دختران نیز در فصل نه توضیح داده شده است. در فصل ده اولین مقاومت‌هایی که در برابر ازدواج کودکان در حوزه‌های نظم و نثر شکل گرفت، تشریح گردیده است. در فصل یازدهم، نمونه‌ای تاریخی از این پدیده در دوران قاجار مورد بررسی قرار گرفته که برگرفته از کتاب خاطرات تاج السلطنه دختر ناصرالدین شاه قاجار می‌باشد. در نهایت در فصل دوازدهم، به جمع‌بندی مباحث طرح‌شده در کتاب پرداخته شده است.

فهرست مطالب کتاب:

پیش‌گفتار

فصل اول: کلیات

فصل دوم: عمومیت ازدواج کودکان

فصل سوم: بلوغ؛ معیار ازدواج کودکان

فصل چهارم: ازدواج کودکان؛ امری غیرشخصی

فصل پنجم: تشریفات ازدواج کودکان

فصل ششم: علل ازدواج کودکان

فصل هفتم: پیامدهای ازدواج کودکان

فصل هشتم: راهکارها

فصل نهم: ناهمسانی سنی در ازدواج کودکان

فصل دهم: اولین مقاومت‌ها در برابر ازدواج کودکان (شکست سکوت)

فصل یازدهم: معرفی نمونه‌ای تاریخی

فصل دوازدهم: جمع‌بندی

لیست سفرنامه‌ها

منابع