معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.​

«بدر الشروح» شرحی است بر اشعار و غزلیات خواجه شمس‌الدین محمد حافظ شیرازی از اعاظم و اکابر شعرای ایران و جهان. این شرح را می‌توان شرح صوفیانه و عرفانی غزلیات حافظ نامید. این کتاب که هم‌اکنون نسخه‌های معدودی از چاپ سنگی آن در دسترس مخاطبان قرار دارد، در سال 1253 هـ.ق توسط مولانا حافظ بهاءالدین به انجام رسیده و توسط برادر بزرگ شارح، با معیارهای امروز حاکم بر خوشنویسی، با خط نستعلیق متوسط متمایل به خوش، قلمی گردیده است. گردآورنده و ناشر این کتاب، یعنی محمد عبدالاحد رضوی دهلوی در مقدمۀ کتاب می‌گوید: «از مدت دراز می‌خواستم که دیوان حافظ شیرازی را شرحی به دست آید که مضامین دقیقه و اصطلاحات مشکله را حاوی و کافل باشد تا درویشان خوش‌مذاق را به کار آید و کیفی افزاید و صوفی‌منشان را از خود برباید. بالاخر مَن جَدّ وَجَدَ، بر مقصود خود ظفر یافتم و نسخۀ قلمیۀ بدر الشروح مصنفۀ مولانا حافظ بدرالدین بن مولانا حافظ بهاءالدین که میان محمد مصلح‌الدین بن شیخ علاءالدین بن شیخ غلام محمد بن حافظ شهاب‌الدین بن حافظ قاضی علاءالدین (برادر بزرگ حضرت شارح) در سنۀ 1253 هجری نبوی قلمی نموده بودند، از کتابخانۀ محبی مخلصی مولوی ظفرالدین صاحب بن مولانا اصلح‌الدین اکبرآبادی که یکی از اولاد حضرت شارح مرحوم هستند، به دست آوردم و نعمت غیرمترقبه پنداشتم».

این شرح چنان‌که از نامش برمی‌آید، ماه تمام و بدر شرح‌هایی است که بر اشعار حافظ نوشته شده است. به نظر می‌رس مبنای تسمیۀ این کتاب به بدر الشروح، دارای دو وجه باشد: نخست آنکه لفظ «بدر» برگرفته از نام شارح یعنی بدرالدین حافظ اکبرآبادی است. در این صورت، بدر الشروح شرحی است منسوب به بدرالدین حافظ اکبرآبادی. دوم آنکه اگر سایر شروحی که بر دیوان اشعار حافظ نوشته‌اند، همچون هلال باشند، این شرح در واقع همچون «بدر» و «ماه تمام» در میان شرح‌های دیگر است.

در خصوص احوالات شارح این کتاب، در تذکره‌ها و سایر منابع، زندگی‌نامۀ مجزایی وجود ندارد. اما آنچه به قلم نخستین ناشر این متن، یعنی عبدالاحد رضوی دهلوی در صفحات آغازین کتاب آمده، اینگونه است: «...... در دورۀ سلطان جلال‌الدین محمد اکبرشاه [پادشاه] دکن که بر کوه فتح‌پور در 977 هـ.ق نورالدین جهانگیر پیدا شد، آن مقام را مبارک دانسته، شهر آباد کرد و نامش را فتح‌پور نهاد و دارالخلافۀ خود ساخت، عهدۀ قضا به ایشان [به نیاکان بدرالدین حافظ] داد که تا این زمان نسلا بعد نسل در خاندان ایشان باقی است. شارح در سال 1150 هـ.ق از فتح‌پور به حیدرآباد رفته، صاحب تصانیف بسیار بوده که از آن جمله است: صفات الایمان، شرح الله صدره الاسلام، خلاصه الحکم، عین المعانی، مبدأ و معاد، شرح گلستان و البته کتاب مستطاب بدر الشروح که به نظر می‌رسد از سوی فرزندان، نوادگان یا برادران شارح [به تقریب] در سال 1253 هـ.ق تحریر مجدد یا نسخه‌پردازی شده است».

نثر این کتاب جز در مقدمه‌ها و برخی از توضیحات مربوط به غزل‌ها، بیشتر نثر ساده یا بینابین است و در پاره‌ای از توضیحات غزل‌ها، این نثر آمیخته و ممزوجی از خصوصیات نثر مرسل و نثر فنی است و می‌توان آن را نمونه‌ای از سبک بینابین نثر مرسل و نثر فنی دانست. *

نسخۀ مورد تصحیح این کتاب، در ابعاد 30/23*17 و قطع آن وزیری است با کاغذ کاهی و جلد مقوایی، فاقد شیرازه‌بندی مناسب که به خط نستعلیق متوسط متمایل به خوش اما به صورت یک‌دست و تمیز به رشتۀ تحریر درآمده است.

همانند بسیاری از متون کهن، این کتاب نیز با معیارهای نگارشی زمان شارح نوشته شده و در بسیاری از مواقع، حتی عبارات عربی، فاقد اعراب و علائم سجاوندی و نشانه‌های نگارشی است. افزون بر این موارد متعددی از مشکلات و نارسایی‌ها در رسم‌الخط این کتاب وجود دارد؛ از قبیل آوردن یای مضاعف، نگارش «پ» به جای «ب» و برعکس، آوردن جمع الجمع نظیر شروح‌ها، آوردن افعال جمع و مفرد در آغاز و انجام کلمات و .... .

به طور کلی آنچه در این شرح آمده، شامل 660 غزل، 9 قصیده، 2 ترجیع‌بند، 1 مخمس، 1 ساقی‌نامه، 1 مغنی‌نامه، 1 مثنوی و 2 معما از اشعار حافظ است که در مجموع، 4757 بیت از اشعار خواجه شمس‌الدین محمد حافظ شیرازی را شامل می‌شود و شیوۀ شارح به گونه‌ای است که در بسیاری از موارد به شرح چند بیت از غزل‌ها اکتفا شده است. تعداد آیات، احادیث، اشعار فارسی، اشعار عربی، امثال سائره و عبارات فارسی و عربی، اقاویل، کتب و مشاهیری که در این شرح بدان‌ها استناد و استشهاد شده یا از آنها نام برده شده، به تقریب عبارتند از 527 آیه، 421 حدیث، 443 بیت از اشعار فارسی از شاعران گوناگون فارسی‌زبان، 35 بیت شعر از شاعران عرب، 303 مورد عبارات عربی و امثال سائره فارسی و عربی، 98 مورد از سخنان بزرگان و اقاویل عرفا و اشاره به نام بیش از 240 تن از نویسندگان و مشاهیر و بیش از 100 کتاب عمدتاً عرفانی و دینی و ادبی.

این شرح به عنوان یک متن عرفانی، گنجینه‌ای از بهترین و زیباترین تأویلات عارفانه و ناب‌ترین لطایف تاریخی و ارزنده‌ترین دقایق صوفیانه را دربر دارد که با استشهاد به صدها آیه از قرآن و ده‌ها حدیث از بزرگان دین و بسیاری از اقاویل ارزشمند صوفیان و عارفان پدید آمده و می‌تواند مورد توجه و مطالعۀ دوست‌داران ادبیات صوفیانه و عارفانه باشد. سراسر این متن سرشار از پیام‌های انسان‌دوستانه و صلح‌جویانه‌ای است که با برداشتی مبتنی بر روحیۀ تساهل و مدارا از مذاهب دینی و مکاتب فکری بشری، فضایی آکنده از عشق به هم‌نوع و ایمان به نیک‌سرانجامی و رستگاری انسان‌های صالح را به تصویر می‌کشد.

فهرست مطالب کتاب:

مقدمۀ مصحح

راهنمای مراجعه به تعلیقات

مشکلات و دشواری‌های پژوهش و تصحیح متن

مقدمۀ ناشر هندی

احوال حضرت شارح

مقدمۀ شارح

غزلیات

قصاید

ملحقات

تعلیقات

فهارس

منابع و مآخذ

فهرست نشریات

فهرست منابع فضای مجازی