معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.​

آثار هیئت به دسته‌ای از آثار نجومی دورۀ اسلامی گفته می‌شود که هدف از نوشتن آنها، عرضۀ تصویر کلی از جهان اطراف، شامل آسمان و زمین بوده است. هرچند کتاب «الاقتصاص فی احوال الکواکب» نوشتۀ بطلمیوس را می‌توان منبع این آثار دانست؛ اما می‌توان گفت که ترتیب مطالب و محتوای این آثار به مرور در دورۀ اسلامی تدوین شده است. «منتهی الادراک فی تقاسیم الافلاک» که احتمالاً حدود سال‌های 526/527 قمری نوشته شده، شاید نخستین نمونه از یک اثر جامع هیئت است. این کتاب در سه مقاله تنظیم شده و می‌توان ردپای نظام تقسیم فصول او را در آثار مشهورتر بعدی دید. ضمن اینکه نویسندگان آثار بعدی هیئت به طور یقین در کتاب‌های خود به خرقی و کتاب او اشاره کرده‌اند.

نام کامل نویسندۀ این کتاب، ابومحمد عبدالجبار بن محمد بن ثابث بن احمد الثابتی الخرقی است و نسبت او به قریۀ خرق، قریه‌ای در سه فرسخی مرو است. تولد او در سال 477 و مرگش در سال 553 قمری گزارش شده است. دو اثر مشهور به زبان عربی و اثری نویافته به فارسی در هیئت از او در دست است که تعلق این آثار به او تنها از صفحۀ نخست نسخه‌های موجود آنها برمی‌آید و در گزارش‌های کهنی که دربارۀ زندگی خرقی موجود است، به این آثار اشاره‌ای نشده است. نخستین کتاب، «منتهی الادراک فی تقاسیم الافلاک» است و دومی که به تصریح مؤلف خلاصه‌ای از کتاب نخستین است، کتابی با عنوان «التبصرة فی علم الهیئة» است. کتابی نیز با عنوان «عمدۀ خوارزمشاهی در بیان بدایع الهی» نیز که در فهرست‌های نسخه‌های خطی یا ناشناس باقی مانده بود یا آن را ترجمۀ کهنی از «منتهی الادراک» دانسته‌اند نیز به او منسوب است.

برای این ادعا که آثار خرفی و به‌ویژه این کتاب او نزد نویسندگان هیئت پس از او شناخته شده بوده است، دو دلیل می‌توان آورد. اول آنکه بسیاری از نسخه‌های موجود این کتاب در سده‌های ششم و هفتم هجری نوشته شده‌اند و این مطلب را می‌توان نشانه‌ای از آشنایی جامعۀ علمی آن عصر با این اثر و تقاضا برای تکثیر و استنساخ آن دانست. دلیل دوم و مهم‌تر آن است که در آثار بعدی هیئت و عمدتاً در آثار مشهور هیئت در سدۀ هفتم، به ویژه نزد کسانی که از آنها به عنوان اعضای مکتب مراغه یاد می‌شود، از خرقی و کتابش یاد شده که این را نیز می توان نشانۀ در دست بودن این کتاب در آن زمان و مطالعۀ آن دانست.

خرقی این کتاب را در سه مقاله و 48 باب تنظیم کرده است. مقالۀ اول دربارۀ چگونگی ترکیب افلاک و وصف حرکاتشان و مقدمات وابسته به آن که به این مطالب راه می‌برد و احوالی که در افلاک بر ستارگان عارض می‌شود. مقالۀ دوم دربارۀ هیئت زمین و تقسیم آن به آباد و آنچه از اختلاف مطالع و طوالع به سبب تفاوت مناطق زمین عارض می‌شود. مقالۀ سوم دربارۀ تاریخ و زمان و آنچه به آن از قرانات و ادوار تعلق دارد.

مقدمۀ مصحح شامل چهار فصل است. در فصل نخست اطلاعات اندک از زندگی عبدالجبار خرفی و فهرست آثار او عرضه شده است. تلاش شده تا با استفاده از شواهد تاریخی که عمدتاً از میان آثار خرقی به دست می‌آید، زمان نوشته شدن این آثار مشخص شود. همچنین آنچه از خرقی در آثار بعدی هیئت می‌توان دید در اینجا عرضه شده‌اند. فصل دوبارۀ سنت هیئت‌نویسی است. پیشینۀ یونانی این آثار، آثار متقدم هیئت در دورۀ اسلامی، عرضۀ ذلیل بر اینکه «منتهی الادراک» نخستین کتاب جامع هیئت است. هیئت‌نویسی در سدۀ هفتم و بعد از آن و ساختار کتاب‌های هیئت مطالب اصلی این فصل هستند. در فصل سوم معرفی «منتهی الادارک» آمده است، همچنین فهرست مطالب آن و شرح برخی از فصل‌های آن و مقایسۀ آنها با دیگر آثار نجومی دورۀ اسلامی در این فصل آمده‌اند. سرانجام در فصل چهارم نسخه‌های موجود از این کتاب معرفی شده‌اند و دربارۀ روش تصحیح آن توضیحاتی آمده است. پس از این مقدمه، ویرایش انتقادی متن و در پایان ترجمۀ فارسی آن آمده‌اند.

در فهرست‌های نسخه‌های خطی از شش نسخۀ خطی از این کتاب یاد شده است. از میان این نسخ پنج نسخه برای تصحیح به دست آمده که به ترتیب وصول از این قرارند: نسخۀ شمارۀ 5669 کتابخانۀ برلین (نسخۀ اساس)، نسخۀ شمارۀ 2499 کتابخانۀ پاریس، نسخه‌های شماره‌های 6413 و 6414 کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی، نسخۀ شمارۀ 111 کتابخانۀ قاهره و نسخۀ شمارۀ 110 کتابخانۀ پالاتینی فلورانس.

فهرست مطالب کتاب:

* پیش‌گفتار

یادداشت دبیر مجموعه

یادداشت مصحح

* مقدمۀ مصحح

عبدالجبار خرقی

هیئت‌نگاری

منتهی الادارک فی تقاسیم الافلاک

نسخه‌ها و روش تصحیح

منابع مقدمه

* متن عربی رساله

المقالة الاولی: فی بیان کیفیة ترکیب الافلاک

المقالة الثانیة: فی بیان هیئة الارض

المقالة الثالثة: فی ذکر التواریخ

* ترجمۀ فارسی

مقالۀ اول: دربارۀ چگونگی ترکیب افلاک

مقالۀ دوم: دربارۀ هیئت زمین و تقسیم آن به آباد و ناآباد

مقالۀ سوم: دربارۀ تاریخ

* نمایه‌ها