معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.​

این کتاب دربرگیرندۀ مقالات دانشنامۀ ایرانیکا دربارۀ بلوچستان است و به موضوعاتی متنوع شامل تاریخ، جغرافیا، زبان، ادبیات و هنر مردمان بلوچ می‌پردازد.

دانشنامۀ ایرانیکا معتبرترین و جامع‌ترین مرجع پژوهش دربارۀ تاریخ و فرهنگ ایران پیش و پس از اسلام به زبان انگلیسی است و نه تنها نمونه و نظیری در میان پژوهش‌های ایران‌شناسی ندارد، بلکه پیرامون فرهنگ و تاریخ سرزمین‌های غرب آسیا نیز اثری مشابه آن منتشر نشده است. ارجاعات روشمند با رعایت تقدم و تأخر نقل‌قول‌ها و براساس اهمیت منابع، در کنار کتاب‌شناسی دقیق و مستند هر مدخل، دانشنامۀ ایرانیکا را به منبعی ارزشمند و در عین حال بی‌طرف در مطالعات ایران‌شناسی بدل کرده است. اهمیت دیگر ایرانیکا در نگاه فراگیر به مفهوم فرهنگ ایرانی است که سپهر اندیشه و خرد ایرانی را در گسترۀ تاریخی و جغرافیایی بسیار وسیعی جست‌وجو و بازخوانی می‌کند و ویژگی‌های بارز تمدن ایران را، علاوه بر ادوار باشکوه تاریخ این سرزمین، در پرتو تنوع فرهنگی و قومی ایران نیز می‌بیند.

مدخل جغرافیا، تاریخ و قوم‌نگاری نوشتۀ «برایان اسپونر»، انسان‌شناس و ایران‌شناس بریتانیایی است. این مقالۀ بلند گرچه در روایت وقایع‌تاریخی معاصر بلوچستان، به‌خصوص در توصیف نقش بریتانیا در مناقشات آن منطقه، بی‌طرف نیست و در شرح وقایع منجر به ایجاد منطقۀ حایل توسط بریتانیا و تحمیل قرارداد گلدسمیت به ایران و تجزیۀ بلوچستان، موضعی تقلیل‌گرا دارد، با این حال یکی از خواندنی‌ترین مداخل ایرانیکا دربارۀ بلوچستان است. اسپونر در چند بخش به‌ظاهر مستقل اما در‌هم‌تنیده ـ شامل بررسی مقدماتی تاریخی و قوم‌نگاری مردم بلوچ، توصیف پهنۀ جغرافیای طبیعی و جغرافیای فرهنگی بلوچستان، ریشه‌های تاریخی قوم بلوچ، تاریخ اولیۀ جغرافیای سیاسی بلوچستان در میان ایران و هند، مهاجرت و تشکیل خانات کلات و حکومت محلی آنان، توصیف دورۀ استیلای بریتانیا بر منطقه و در نهایت بررسی وضعیت امروزی بلوچستان و براکندگی  جمعیت و مسائل قوم‌شناسی آنان ـ مقاله‌ای منسجم دربارۀ مسائل مختلف بلوچستان نوشته است.

جیم گری شفر، باستان‌شناس آمریکایی و متخصص برجستۀ باستان‌شناسی آسیای جنوب شرقی، نویسندۀ مدخل باستان‌شناسی بلوچستان است. این مدخل به اطلاعات موجود دربارۀ کاوش‌های باستان‌شناسی تا پیش از سال 1979 محدود می‌ماند. دکتر سیدمنصور سیدسجادی، باستان‌شناس برجستۀ ایرانی، این کاستی را برطرف ساخته و علاوه بر ترجمه این مدخل، گزارشی از کاوش‌های باستان‌شناسی بلوچستان از سال 1979 تاکنون را نیز در یادداشتی جداگانه شرح داده است.

ژوزف الفنبین، استاد فقید مطالعات ایران در دانشگاه ماینز آلمان، نویسندۀ دو مدخل مهم «زبان و ادبیات» و «شعر بلوچی» است. او که متخصص زبان بلوچی بود، در مدخل نخست، ضمن بررسی تاریخی و پراکندگی قلمرو زبان بلوچی، به موضوعات آواشناسی، صرف و نحو، دایرۀ واژگان و گویش‌های این زبان می‌پردازد. همچنین در بخش ادبیات این مدخل، شرحی از منظومه‌های بلوچی ارائه می‌دهد. این منظومه‌های دربرگیرندۀ تاریخ و فرهنگ بلوچستان و یکی از منابع مهم بررسی‌های تاریخ و فرهنگی قوم بلوچ است. الفنبین در مدخل «شعر بلوچی»، چهار دورۀ کلاسیک، پساکلاسیک، قرن نوزدهم تا اوایل قرن بیستم و دورۀ مدرن را از یکدیگر تفکیک می‌کند و به توصیف آن می‌پردازد.

در میان نویسندگان مداخل بلوچستان در دانشنامۀ ایرانیکا، نام چند ایرانی نیز به چشم می‌خورد. مدخل موسیقی نوشتۀ محمدتقی مسعودیه، استاد فقید موسیقی‌شناسی دانشگاه تهران، حاوی اطلاعاتی کلی از موسیقی بلوچستان است و از آنجا که تاریخ نگارش آن به اواخر دهۀ نود میلادی می‌رسد، اطلاعاتی دربارۀ مطالعات سه دهۀ اخیر موسیقی بلوچستان ارائه نمی‌دهد. علاوه بر این اطلاعات موجود در این مدخل محدود به بلوچستان ایران است.

ایران علاءفیروز و مهرمنیر جهانبانی از دیگر نویسندگان اییرانی مداخل بلوچستان در دانشنامۀ ایرانیکا، مدخل پوشاک بلوچ در ایران را نوشته‌اند. این مدخل به دو بخش مستقل تقسیم شده است. بخش اول آن با عنوان «لباس سوزن‌دوزی شدۀ سنتی بلوچ» نوشتۀ ایران علاء است و ویژگی‌های ظاهری لباس بلوچی به‌ویژه لباس زنان بلوچ را توضیح میدهد. بخش دوم این مدخل با عنوان «پوشاک و سوزن‌دوزی بلوچ در زمان حال» نوشتۀ بانوی فقید مهرمنیر جهانبانی، از بانیان اصلی آشنایی ایرانیان با هنر مهجور سوزن‌دوزی بلوچ در دهۀ چهل است. او این هنر درخشان را در سطح بین‌المللی نیز معرفی کرد و برای آن بازارهای جدیدی را فراتر از مصرف محلی و در سطح جهانی به وجود آورد. این مدخل به شرح تغییرات لباس بلوچی در چند دهۀ گذشته می‌پردازد. مدخلی دیگری نیز در دانشنامۀ ایرانیکا به بررسی لباس بلوچی و پراکندگی آن خارج از مرزهای ایران اختصاص دارد. عنوان این مقاله «پوشاک بلوچ در افغانستان و پاکستان» نوشتۀ پاملا هانته، انسان‌شناس و متخصص مسائل افغانستان، است. تکملۀ این دو مدخل دربارۀ لباس بلوچی، مقالۀ مستقل و مستند خانم پری‌یوش گنجی، نقاش سرشناس و مدرس طراحی و چاپ پارچه است. در این مقاله علاوه بر معرفی مجزای سرپوش، تن‌پوش و پاپوش بلوچی، توضیحاتی دربارۀ ابزار کار، مواد اولیه و تکنیک سوزن‌دوزی نیز ارائه می‌شود و سرانجام به بررسی نقوش سوزن‌دوزی بلوچ در سه شکل هندسی، گیاهی و حیوانی می‌پردازد.

مدخل فرش بلوچی در دانشنامۀ ایرانیکا نوشتۀ سیاوش آزادی است. او از جمله مهم‌ترین متخصصان فرش ایران است که با گردآوری مجموعه‌ای غنی از بهترین قالی‌ها و فرش‌های ایران، در معرفی این هنر والای ایرانی در سطح بین‌المللی نقش بسزایی داشته است. در این مدخل علاوه بر شناسایی جغرافیای فرهنگی بافندگان فرش‌های بلوچ، عناصر شکل‌دهندۀ این فرش همچون رنگ، تزئینات، تکنیک، شیرازه و حتی کاربرد آنها نیز توجه شده است.

در روند آماده‌سازی این کتاب، ضمن حفظ ویژگی‌های شخصی زبان مترجمان، اعلام و برابرنهادهای فارسی یکسان شدند و صورت لاتین برخی اسامی و واژگان در زیرنویس صفحات ثبت شده است. مهم‌ترین چالش ترجمۀ متون این کتاب، ضبط صحیح اسامی خاص است. برای این منظور تا آنجا که امکان داشته است نام افراد، طوایف و مکان‌های یاد شده در مقالات، با متون و منابع متعدد دیگر تطبیق داده شده تا ضبط اعلام حدالمقدور بی‌نقص باشد.

فهرست مطالب کتاب:

مقدمه/ محسن شهرنازدار

جغرافیا، تاریخ و قوم‌نگاری/ برایان اسپونر

باستان‌شناسی بلوچستان/ جیم‌گری شفر

دربارۀ مدخل باستان‌شناسی ایرانیکا/ سیدمنصور سیدسجادی

زبان و ادبیات بلوچی/ ژوزف الفنبین

شعر بلوچی/ ژوزف الفنبین

زبان، ادبیات و شعر بلوچی/ عبدالغفور جهاندیده

موسیقی بلوچستان/ محمدتقی مسعودیه

جغرافیای فرهنگی موسیقی بلوچی/ محسن شهرنازدار

لباس سوزن‌دوزی شدۀ سنتی بلوچ/ ایران علاءفیروز

پوشاک و سوزن‌دوزی بلوچ در زمان حال/ مهرمنیر جهانبانی

پوشاک بلوچ در افغانستان و پاکستان/ پاملاهانته

پوشاک و هنر سوزن‌دوزی در بلوچستان/ پری‌یوش گنجی

فرش بلوچستان/ سیاوش آزادی

قالیچۀ بلوچ؛ مهم‌ترین گره‌بافتۀ شرق ایران/ تورج ژوله

نمایه