معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.​

هر کسی در هر اندازه از دانش و به هر مقدار از آشنایی «از ظن خود» با مولانا از گفته‌های او بهره‌مند می‌شود و این ویژگی مشهور مولاناست. ابعاد مختلف وجودی «خداوندگار» موجب گردیده تا فقیه، فیلسوف، صوفی، زاهد، عارف، عامی، دهری، دین‌دار با هر درجه از اعتقاد، کوشش نماید تا به این اقیانوس شگفت‌انگیز نزدیک شود و به قدر کفایت و لیاقت، خود را در این بی‌کرانه به آب زند. این ویژگی شخص مولاناست. هیچ گوینده و نویسنده‌ای در پهنۀ تاریخ زبان فارسی به اندازۀ او دارای تنوع اندیشه و نوشته نیست. شرح‌های متعدد بر مثنوی و اظهارنظرهای بسیار دربارۀ غزلیات مولانا بر پایه همین گونه‌گونی نگاشته و گفته شده است.

اما با همۀ این گفته‌ها، ظرفیت غیر قابل انکار موسیقی در «دیوان شمس» و «مثنوی معنوی» او در تمام شرح‌ها و پژوهش‌های انجام‌شده در سایه قرار گرفته و هر یک از نزدیک‌شدگان به حریم اندیشه و گفته‌های مولانا در شرح و تفسیرشان، از موسیقی او دور افتاده‌اند. آنها موسیقی را هم مانند یکی از کارهای روزمرۀ او تعریف کرده و واژه‌ها و تعبیرهای موسیقایی مولانا را مانند دیگر واژه‌های آثار او معنی کرده و گذاشته‌اند؛ از این‌رو بیان و شرح اندیشه و زبان موسیقایی مولانا به عنوان یک مجموعۀ موسیقایی گردآوری نشده و این نکته انگیزۀ نویسنده برای تألیف این کتاب بوده است.

موضوع موسیقی در آثار و سروده‌های مولانا و نیز در رفتار سماعی موسیقایی او در غزل‌هایش از گسترۀ گشاده‌ای برخوردار است و گاهی بر دیگر موضوع‌های مطرح‌شده توسط او سایه می‌افکند. چامه‌های هیچ شاعری به قدر مولانا در وزن‌ها و ظرفیت‌های موسیقی قالب‌بندی نشده است. این کتاب پی‌جوی گشتن در سایۀ همین وزن‌ها و ظرفیت‌هاست. موسیقی روان در غزل‌ها و ترجیع‌ها و رباعی‌ها و دیگر فرم‌های شعری موجود در «کلیات شمس تبریزی» موسیقی‌دانان و موسیقی‌خواهان و موسیقی‌خوانان را اشباع کرده تا جایی که غزل‌های مشهور و زبانزد مولانا را به وزن‌های مختلف ایقاعی لحن‌بندی و آهنگ‌سازی کرده‌اند و رنگین‌چامه‌های مولانا را آهنگین آراسته و در انواع و اقسام وزن‌های ساده و ترکیبی به اجرا گذاشته‌اند.

نویسنده در این کتاب به گونه‌ای مستقیم و مستقل، موسیقی را در همۀ ابعاد وجودی مولانا و آثارش نگریسته و نگاشته است. بخش نخست کتاب فرهنگ واژه‌ها، اشخاص و اصطلاحات موسیقایی استفاده شده توسط مولانا در مجموعه آثارش است. در این بخش مقاصد موسیقایی مولانا به صورت موضوعی تحت سی عنوان یا سی نما، تعریف شده و هر نمایی، نمادی از موضوعی موسیقایی در اندیشه و آثار مولانا محسوب می‌شود. نمونه‌هایی از شواهد شعری مربوط به هر نما ارائه شده تا جایی که خواننده و پژوهنده خود بتواند بیتی از او را در پهنۀ یک یا چند عنوان از عنوان‌های زیر قرار دهد: موسیقی‌آموزی، موسیقی‌ادواری، موسیقی‌اندیشی، موسیقی‌باوری، موسیقی‌برداشتی، موسیقی‌پژوهی و ..... . در ادامۀ این بخش واژه‌ها، اشخاص و اصطلاحات موسیقایی در آثار مولانا به ترتیب حروف الفبا آورده شده است.

هر یک از چامه‌های چند یا چندین بیتی مولانا از غزل و ترجیع و دیگر قالب‌های شعری در حکم خانواده‌ای هم‌وزن و هم‌ترازند؛ با این تفاوت که در مضمون متنوع هستند. بیتی سخن از عرفان و بیتی از انقلابات درونی شاعر و بیتی از اجتماعیات و بیت یا ابیاتی هم از موسیقی سخن می‌گویند؛ اما همۀ بیت‌ها بر روی هم یک چامه را شکل می‌دهند و چامه‌ها به روی هم «کلیات شمس تبریزی» یا «دیوان شمس» نام گرفته‌اند. نویسنده در بخش دوم به معرفی و شرح و بررسی موسیقی اوزان شعری مولانا و تعیین وزن اشعار موسیقایی مولانا پرداخته است.

سرفصل مطرح شده در بخش سوم کتاب نیز ارائۀ مثال‌های شعری هر یک از بحرهای عروضی، تقطیع و نمونه‌هایی از نت‌نگاری این اشعار است. در بخش چهارم نیز غزلیات و رباعیات موسیقایی مولانا و همچنین ابیات مرتبط با موسیقی در مثنوی معنوی، معرفی و تحلیل شده‌اند. در نهایت بخش پنجم یا پایانی نیز فهرست نشانه‌ها، فهرست منابع، فهرست راهنمایی واژه‌های موسیقایی و فهرست راهنمای سازهای موسیقایی، طرح شده در کتاب درج شده‌اند.

فهرست مطالب کتاب:

بخش نخست:

پیش‌درآمد

واژه‌ها، اشخاص و اصطلاحات موسیقایی در آثار مولانا به ترتیب حروف الفبا

بخش دوم:

موسیقی اوزان شعری مولانا

تعیین وزن اشعار موسیقایی مولانا

چهارپاره

بخش سوم:

ارائۀ نمونۀ شعری هر یک از بحرهای عروضی، تقطیع و نمونه‌هایی از نت‌نگاری

بخش چهارم:

ابیات موسیقایی موجود در این کتاب همراه با نشانه‌های کوتاه معرف بحر عروضی هر بیت غزلیات، ترجیعات و رباعیات موسیقایی

ابیات موسیقایی مثنوی

بخش پنجم:

فهرست نشانه‌ها

فهرست منابع

فهرست راهنمای واژه‌های موسیقایی

فهرست راهنمای سازهای موسیقایی

فهرست راهنمای اشخاص و مکان‌ها

ترجمۀ بخشی از مقدمه