معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.​

ایدئولوژی و دین سلطنتی، موضوعی مهم در مطالعۀ تاریخ باستان است. فاصلۀ زمانی، امکان ترسیم نتایجی پیوسته و نوشتن نظر مشروح و فراگیر دربارۀ جوامع باستانی را نمی‌دهد. نبود یا ناهماهنگی منابع غالباً به روشنگری نسبی یا یک‌سویۀ حیات باستان می‌انجامد که این به طور کلی بنیانی را برای نظریاتی فرضی دربارۀ جوامع باستانی صورت می‌دهد. برای بازیابی این تاریخ دور در میان این نظریه‌ها به اجماع نیاز است. از آنجا که تاریخ باستان غالباً تاریخ فرمانروایان و بر مبنای این واقعیت است که بخش اعظم یافته‌ها با «نخبگان» جامعه مرتبط است، تحقیق دربارۀ ایدئولوژی می‌تواند به تلاش در جهت توضیح جهان باستان منتج شود. به عبارت دیگر، دین بخشی مهمی از مطالعۀ هر جامعه است. بسیاری از مورخان دین مشتاق خلق فضایی «دینی» و «غیردینی» در عملکرد افراد هستند؛ اما دشوار است که چنین دیدی را به جوامع باستانی تسری داد؛ چنان‌که در موارد بسیاری فضای غیردینی و دینی چنان درهم تنیده است که جداسازی آنها دشوار می‌شود.

در تاریخ میان‌رودان و ایران باستان، جداسازی و تشخیص لایه‌های دینی و غیردینی بسیار دشوار است. جود آسمانی ایزدان، تافتۀ جدابافته‌ای از جو مادی آدمیان نبود. متعاقباً دین و ایدئولوژی سلطنتی همواره بسیار درهم تنیده بوده‌اند. گمان می‌رفت منشأ فرمانروایی در آسمان‌ها قرار دارد و از سوی ایزدان مهتر گروه ایزدان به فرمانروایان زمینی اعطا می‌شود.

هدف این کتاب آن است که تحولات عمومی ایدئولوژی و دین سلطنتی را از نظر ترتیب زمانی در طی سه هزارۀ پیش از میلاد از تاریخ میان‌رودان تا دورۀ نوبابلی را پی بجوید و تأثیرات بعدی آنها را بر ایدئولوژی و دین سلطنتی ایران باستان در دورۀ هخامنشی دنبال کند. نظریات فرضی دربارۀ تحولات پیش‌تاریخی پیشین ایدئولوژی و دین سلطنتی و در باب مراحل نخستین ادبی یا نخستین تاریخی دربارۀ میان‌رودان و ایران طرح می‌شوند. مهم‌ترین موارد منابع، کتیبه‌های سلطنتی هخامنشی و میان‌رودان است که مقایسه و تحلیل شده‌اند؛ بنابراین این پژوهش حد فاصلی است میان آشورشناسی و مطالعات ایرانی و منابع هر دو زمینۀ پژوهشی را هم به کار می‌برد.

فصل اول کتاب تحولات عمومی ایدئولوژی سلطنتی میان‌رودان را از ادوار پیش‌تاریخی (فرهنگ اوروک) تا دورۀ نوبابلی (حدود 626 ـ 539 پ‌م) پی می‌جوید. متن بر اساس دوره‌های سنتی در تاریخ میان‌رودان به دو بخش فرعی تقسیم می‌شود. در هر بخش فرعی مروری مختصر بر نهاد فرمانروایی دورۀ مربوطه ارائه شده است. نقش تقدیسی و عملی فرمانروا با استفاده از منابع اولیه و نظریه‌های پژوهشگرانه و همین‌طور برخی مواد پیکره‌شناسی و باستان‌شناسی نمونه‌وار بحث شده است. تحول ایدئولوژی سلطنتی بر اساس استفاده از القاب سلطنتی در طی دوره‌های مختلف به طور خلاصه بررسی شده است. نقشی که گروه‌های مختلف بومی در تاریخ میان‌رودان و تأثیرات احتمالی‌شان بر جامعۀ میان‌رودان و ایدئولوژی و دین سلطنتی داشت، ارائه شده است.

فصل دوم تحولات دین میان‌رودان را با ساختاری مشابه فصل نخست پی می‌جوید: این متن شامل دو فصل فرعی است که دوره‌های سنتی تاریخ میان‌رودان را دربر می‌گیرد. هر فصل فرعی مرور کلی مختصری بر ایزدان ممتاز دورۀ مربوط دارد و بر این خصایص مذهبی تمرکز می‌کند که با ایدئولوژی سلطنتی ارتباط دارد. رابطۀ میان ایزدان و فرمانروایان در این فصل توضیح داده شده و همچنین مسائل خدایان تلفیقی، الهی شدن (یا خداانگاری) فرمانروایان، ایزدان مهتر در گروه ایزدان و تأثیرات احتمالی الهیات و گروه‌های بومی مختلف بر دین میان‌رودان نیز بحث شده است.

فصل سوم از دیدگاه ساختاری با دو فصل اول تفاوت دارد. در اینجا نمونه‌هایی از منابع مکتوب دست اول، کتیبه‌های سلطنتی از میان‌رودان و ایران باستان، نقل و تحلیل و مقایسه شده است. این فصل نیز به دو فصل فرعی تقسیم شده که اولین فصل فرعی تأثیرات احتمالی میان‌رودان بر ایدئولوژی و دین سلطنتی پارسی در دورۀ پیشاهخامنشی را پی می‌گیرد و پیشینۀ فرضی مردمان ایرانی و تأثیرات ناگزیر آنها بر فلات ایران را بحث می‌کند. بخش دوم به نمونه منابعی از میان مجموعه کتیبه‌های سلطنتی هخامنشی می‌‌پردازد. نمونه‌های سلف میان‌رودانی احتمالی متن‌های هخامنشی نقل شده و تشابه‌ها استخراج شده‌اند. این قیاس با مرکزیت ایدئولوژی سلطنتی فرمانروایان است که بیش از همه دربارۀ القاب سلطنتی و رابطۀ میان فرمانروایان و ایزدان برجسته ظاهر می‌شود.

فهرست مطالب کتاب:

نشانه‌های اختصاری

مقدمه

1. ویژگی‌های اصلی ایدئولوژی میان‌رودان

2. ویژگی‌های اصلی دین میان‌رودان

تأثیرات میان‌رودان بر ایدئولوژی و دین هخامنشیان

برآیند

کتاب‌نامه