معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.​

یکی از منابع ارزشمند برای تحقیق در مورد نگاه ایرانیان به غرب، ادبیات خلاقانه است که در مقام بازنمود هنری زندگی، به شیوۀ خاص تمامی هنرهای خلاقانه، به ریشه‌های ناپیدای نگرش‌ها، کنش‌ها و واکنش‌های آدمی می‌پردازد. از این‌رو ادبیات خلاقانه به‌ویژه ادبیات منثور، تنها از بعد زیباشناسی یا اجتماعی نیست که شایستۀ تحلیل و بررسی است، بلکه بررسی آن از این لحاظ اهمیت دارد که ادبیات دریچه‌ای است به سوی جنبه‌هایی از زندگی آدمی که معمولاً در سایر شاخه‌های دانش بشری به آنها توجه نمی‌شود. آثار ادبی کمک می‌کنند تا تأثیر فرهنگ‌ها بر یکدیگر نمایان شود و دربارۀ ریشه‌های اختلاف آنها با هم، بصیرتی گرانبها به دست آید.

تماس رو به افزایش ایرانیان با ممالک دیگر و به‌ویژه ممالک غربی و تنگناهای ناشی از تلاش آنان برای جذب و جلب عوامل تجدد در عین واننهادن تمام و کمال ارزش‌ها و روش‌های زندگی سنتی، در زمرۀ موضوعات مورد توجه تقریباً همۀ داستان‌نویسان معاصر ایرانی بوده است. نویسندگان ایرانی که کوشیده‌اند در برابر نیروهای مدرنیته و تأثیرات خارجی واکنش نشان دهند، شخصیت‌های غربی را در آثار خود وارد کرده و غرب و ارزش‌های غربی و حامیان آنها از اجزای ثابت این گونۀ ادبی شده است.

تصویر غرب و غربیان در ذهن و ضمیر ایرانی یک‌باره یا در زمانی کوتاه شکل نگرفته است. برخی تلقیات پیدا و سپس در خلال چند قرن پرورده شد؛ تلقیاتی که نقش و اثر آنها حتی در شکل و شمایلی که امروزه ایرانیان از غرب و اهالی آن در ذهن دارند، دست‌کم تا حدی پابرجا مانده است.

این کتاب، پژوهشی است در سیمای غرب و غربیان در آینۀ آثار داستان‌نویسان ایرانی و به‌ویژه در شمار منتخبی از سفرنامه‌ها، رمان‌ها و داستان‌های کوتاه. رویکرد نویسنده در این بررسی توصیفی است و نه جدلی. برای چنین تحقیقی دو پرسش جنبۀ اساسی و بنیادین دارد: ایرانیان یا به بیان دقیق‌تر برخی نویسندگان ایرانی به غرب و غربیان چگونه نگاه می‌کنند؟ و برای واکنش‌های مثبت و منفی ایرانیان در مقابل غرب چه دلیلی می‌توان عرضه کرد؟ در این بررسی به پرسش اول اغلب پاسخ‌های صریح و به پرسش دوم عمدتاً پاسخ‌های غیرمستقیم و ضمنی داده شده است.

کانون توجه در این کتاب، در اصل ادبیات داستانی قرن بیستم است؛ هرچند از سایر گونه‌های ادبی و از دیگر دوره‌ها نیز در مواردی یاد شده است. توجه به اینگونۀ ادبی و نیز این دورۀ خاص ناشی از ماهیت موضوعات و علایق مطرح در ادبیات داستانی جدید ایران است؛ زیرا در این ادبیات جامعۀ معاصر و نیز امور مربوط به جامعه و انسان تبدیل به مضمون اصلی می‌شود. ادبیات سنتی ایران، آن‌طور که بسیاری از هواداران نوگرایی ادبی عنوان می‌کنند، عمدتاً دربردارندۀ مدایح و شعرهای پندآموز است یا در عوالم و مضامین عشق عرفانی سیر می‌کند، حال آنکه ادبیات جدید ایران به گونه‌ای بنیادین راهش را از این سنت جدا می‌کند و در آن به چیزهای عادی، مسائل اجتماعی و به زندگی و دغدغه‌های مردم کوچه و بازار توجه می‌شود.

در فصل اول با عنوان مقدمه به کلیاتی دربارۀ بحث کتاب پرداخته شده است. در فصل دوم، به بررسی شماری از سفرنامه‌های سیاحان ایرانی در غرب پرداخته شده است. به سفرنامه‌ها صرفاً به منزلۀ شواهدی تاریخی نگاه نشده، بلکه آنها شرحی تخیلی به شمار آورده شده‌اند که از دریچۀ چشم این مسافران بیان شده است. جنبه‌ای از این آثار که تاکنون نادیده مانده، جایگاه آنها در ادبیات فارسی است به مثابۀ پیش‌درآمدی بر داستان‌نویسی جدید، نه صرفاً از لحاظ سبک نثر، بلکه شاید از آن مهم‌تر به سبب نقش مؤثر این آثار در هنر قصه‌گویی. این گزارش‌ها از بسیاری جهات بازآفرینی داستانی غرب است، بازآفرینی‌هایی که در آنها نویسندگان دانسته یا ندانسته، تصویری ارائه می‌کنند با انگ و رنگ پیش‌داوری‌های فرهنگی خودشان دربارۀ غرب و غربیان.

نبردی که میان سنت‌گرایان و متجددین به صورت‌های مختلف و در عرصه‌های گوناگون اجتماع به راه افتاد، تقریباً تمامی نهادهای اجتماعی را فراگرفت و حتی به حوزۀ ادبیات هم کشید. بازتاب‌های این عقاید و نیز تنش‌های فکری مطرح در ادبیات منثور ایران در قرن بیستم در فصل‌های سوم و چهارم بررسی شده است. در آثار نویسندگان این داستان‌ها که تحت تأثیر سائقۀ بیگانه‌هراسی‌اند، تصویری یک‌بعدی از غرب عرضه می‌شود؛ اما از این سخن نباید نتیجه گرفت که این هنرمندان تصویرهایی ساده‌نگرانه یا انعطاف‌ناپذیر ارائه می‌کنند.

نگرش‌های نویسندگان با پیش‌زمینه و تجربۀ نویسنده پیوند دارد؛ برای مثال نویسندگان از مناطق مثل خلیج فارس و سابقۀ طولانی تماس مستقیم با خارجی‌ها را دارند و غربی‌ها به نظرشان موجودات عجیب و غریبی نمی‌آیند، واکنش‌شان آشکار فرق می‌کند با واکنش نویسندگان مناطق دیگری که این نوع تماس‌ها در آن مناطق یا بسیار کم بوده یا اصلا وجود نداشته است. به همین صورت وقایعی مثل سقوط حکومت ملی و مردمی دکتر مصدق که تقصیر آن معمولاً به گردن غرب‌ به‌ویژه ایالات متحده انداخته می‌شود، نگرش نویسنده را تغییر می‌دهد. از میان داستان‌هایی که نشان‌دهندۀ این نگرش تردیدآمیز و دوگانه‌اند، نمونه‌هایی در فصل پنجم مطالعه شده است.

در فصل ششم کتاب با تحلیل آثار داستانی نوشته‌شده در دوران بعد از انقلاب به تحقیق دربارۀ این سؤال پرداخته شده که این آثار به چه میزان در معرض نفوذ احساسات ضدغربی بوده است. فصل پایانی کتاب هم به نتیجه‌گیری مباحث اختصاص یافته است.

فهرست مطالب کتاب:

مقدمۀ نویسنده بر ترجمۀ فارسی

یادداشت مترجم

پیش‌گفتار و سپاس‌گزاری

فصل اول: مقدمه

فصل دوم: آشنایی با ناشناس

فصل سوم: در مقایسه با غرب

فصل چهارم: اثر بیگانه‌هراسی

فصل پنجم: تصویرهای ترک‌خورده

فصل ششم: بازتاب‌های پس از انقلاب

فصل هفتم: نتیجه‌گیری: دربارۀ آینه و تصویرگران

کتاب‌نامه

نمایه