معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.​

در ایران از همان دورۀ باستان، ارتش اهمیت زیادی داشته است. فلسفۀ تشکیل حکومت ماد، دفاع از قلمرواش در برابر تهاجمات بیگانگان مانند آشوریان بوده است. پیش از آن نیز در نزد آریایی‌ها، طبقۀ جنگاوران مورد توجه بود. در تداوم تاریخ ایران نیز ارتش و نیروهای نظامی همواره از جایگاه مهمی برخوردار بودند. موقعیت مهم جغرافیایی ایران و وجود قدرت‌های بزرگ و طوایف بیابانگرد در اطراف ایران، اهمیت مسئله را دوچندان نموده بود. وجود تشکیلات منظم نظامی در ایران باستان و همچنین اصطلاحات فراوان مربوط به ارتش در این دوره، نشانگر توجه به این نهاد بوده است.

با ورود اعراب مسلمان به ایران نیز ارتش اهمیت فوق‌العادۀ خود را حفظ نمود. از سوی دیگر در اسلام نیز بر امر جهاد و غزوه، ورزش‌های بدنی و نیز سلحشوری و جنگاوری تأکید گردیده است. در این دوره تجارب نظامی ایرانیان به اعراب منتقل گردید و گروه‌های ایرانی با ورود به سپاه مسلمانان، این سنت‌ها را تداوم بخشیدند.

ضرورت امر ارتش و قوای نظامی بدان حد بود که در سیرالملوک‌ها و اندرزنامه‌هایی مانند سیاست‌نامه و قابوس‌نامه نیز بدان پرداخته شده است. این جایگاه حتی در نزد گروه‌های اجتماعی و نظامی مردمی نظیر عیاران نیز لحاظ شده است. چنان‌که آنها نیز به تربیت نیروها و داشتن ساختار و تشکیلات نظامی توجه داشته‌اند. ساختارها، شیوه‌ها و تجهیزات جنگی و دفاعی ارتش ایران که از دورۀ سلجوقی نهادینه شده بود تا قرن‌ها تداوم یافت.

استقرار حکومت صفویه نقطه عطفی در تاریخ ایران است که باعث تحولات عمده‌ای در جامعۀ ایران شد. حکومتی که بیش از دو قرن در تاریخ ایران تداوم یافت و تأثیرات آن تا مدت‌ها بر جامعۀ ایران باقی ماند. در واقع صفویان چارچوب حکومتی بر جای گذاشتند که حکومت‌های پس از آنان به نوعی تقریباً در این چارچوب و تشکیلات مهم آن قرار گرفتند. به همین دلیل شناخت هر کدام از نهادهای این حکومت، به شناخت نهادهای حکومت‌های بعد از صفویه نیز کمک می‌نماید. از سوی دیگر ارتش از جمله موضوعاتی است که کمتر مورد توجه محققان دورۀ صفویه قرار گرفته است. مسئلۀ دیگر آنکه پیوندهای عمیقی با مذهب، سیاست، اقتصاد و اجتماع به‌ویژه در عصر صفوی داشته است. شناخت ارتش می‌تواند به تبیین بیشتر پدیده‌های دیگر این دوره نیز بینجامد. بر این اساس با توجه به خلأ موجود در مورد موضوع ارتش دورۀ صفویه، در این کتاب تلاش شده تا مسائل نظامی، سیاسی، اقتصادی و حتی اعتقادی به صورت مجموعه‌ای واحد و تأثیرگذار بر یکدیگر بررسی شود.

این پژوهش به چهار بخش تقسیم شده است. در بخش اول این کتاب، بررسی ارتش ایران پیش از صفویه مورد بررسی قرار گرفته و سه بخش دیگر دورۀ اول، میانی و سرانجام دورۀ پایانی صفویه را دربر می‌گیرد. صفویان در دورۀ اول حکومت خود، با وجود آنکه اختلافات شدید ایدئولوژیکی و ارضی با همسایگان شرقی و غربی خود داشتند و همچنین با گسترش نفوذ استعمارگران در خلیج فارس مواجه بودند، به دلیل برخورداری از یک نیروی نظامی پرشور و شوق ایدئولوژیک، احساس نیاز چندانی به ایجاد تحولات عمده در ارتش و قوای نظامی ندیدند و قزلباشان محور اصلی ساختار نظامی آنها بود. بنابراین تغییرات عمده‌ای در ساختار ارتش به وجود نیاوردند.

بنیادی‌ترین تحولات در ارتش صفویه، در دورۀ میانی این حکومت یعنی در دورۀ سلطنت شاه عباس رخ داد. نابسامانی، رقابت و ناکارآمدی در نیروی نظامی سنتی صفویان و همچنین اختلاف شدید قزلباشان برای به دست آوردن منافع از یک‌سو و عدم برخورداری از آموزش و تجهیزات نظامی از سوی دیگر، احساس نیاز به تحولات عمده در ساختار، ترکیب و تجهیزات ارتش صفوی را به وجود آورد. در این دوره آشنایی با اروپاییان نیز در بروز این تحولات بسیار مؤثر بود. هرچند باید گفت که به دلیل نگاه بری پادشاهان صفوی، ساختار ایلیاتی نیروهای ارتش، وجود شیوه‌های جنگی بری در ارتش صفوی و همچنین توجه حکومت به تهدیدات اساسی در مناطق غیردریایی، توجه چندانی به نیروی دریایی نشد. در واقع باید گفت که مشکلات ناشی از رقابت‌های قبیله‌ای قزلباشان، وابستگی این نیروها به ساختار قبیله‌ای و آشوب‌های ناشی از این رقابت‌ها و در نتیجه شکست‌های سنگین ارتش صفویه از عثمانی، ایجاد تحول در این ارتش را بر شاه عباس تحمیل نمود که این تحولات، پیامدهای مهمی را به دنبال داشت.

فهرست مطالب کتاب:

مقدمه

بخش اول: ارتش در ایران پیش از عهد صفوی

بخش دوم: ارتش در عهد اول صفوی

بخش سوم: تحول در ارتش صفوی: ارتش در دورۀ شاه عباس

بخش چهارم: ارتش در دورۀ پایانی صفویه

سخن پایانی

منابع و مآخذ