معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.​

در روزگاری که دولت طاهریان به زوال نزدیک می‌شد، خلافت عباسیان نیز رو به ضعف نهاد و ترکان که با عرب‌ها میانۀ خوبی نداشتند، روی کار آمدند؛ در نتیجه بعضی از نواحی طلب استقلال کردند و ایرانیان که تا حدی مستقل بودند، به استقلال ادبی هم دست یافتند و زبان چامه‌سرایان و چکامه‌گویان فارسی گویا گردید.

گرچه طاهریان و صفاریان چندان مجال نیافتند که به ادبیات فارسی خدمتی بسزا کنند، ولی اسباب و مقدمات مؤثر ارتقای ادبی ایران را فراهم آوردند و شعر فارسی دورۀ اوج درخشان خود را آغاز کرد. خاندان سامانی که سلسله‌ای ایرانی بود، در ترویج زبان فارسی کوششی مداوم کرد و در تشویق شاعران و نویسندگان و مترجمان مضایقه نداشت. در این دوره همچنین نثر فارسی از آثار گرانبهایی بهره‌مند شد.

از مهم‌ترین ویژگی‌های دورۀ سامانی، تدوین تاریخ ایران به زبان فارسی است؛ زیرا در آن عهد هنوز دنبالۀ افکار و عقاید شعوبیه تداوم داشت و با توجه به منابع پهلوی آثاری به وجود آمد که از جملۀ آنها شاهنامۀ ابوالمؤید بلخی بود و دیگری شاهنامۀ ابومنصوری که از لحاظ اتقان مآخذ و نظم مطالب بهترین شاهنامۀ منثور است.

نخستین شاعری که از شاهنامۀ ابومنصوری برای ایجاد یک شاهنامۀ منظوم استفاده کرد، دقیقی توسی و سپس حکیم فردوسی بود. در نیمۀ دوم قرن سوم هجری، یعنی در روزگاری که شعر عروضی فارسی مرحلۀ آغازین را می‌پیمود، رودکی سمرقندی شاعری فحل گردید. او شعر فارسی را از حالت ساده بیرون آورد و در انواع قالب‌های شعری طبع آزمود. در نتیجۀ تشویق شاهان سامانی در آن دوره، شعر فارسی به درجۀ کمال رسید و اشعار شاعران آن دوره سرمشق کامل سرایندگان قرار گرفت و دیگر شاعران کوشیدند به طریقۀ شعرای دورۀ سامانی یعنی سبک خراسانی قصیده‌سرایی کنند.

سبک خراسانی یکی از شیوه‌های ادبی در تاریخ ادبیات ایران است که از آغاز قرن سوم هجری در خراسان ظهور کرد و تا میانۀ قرن هفتم هجری در عرصۀ ادبی خوش درخشید. این سبک گرچه در طول تاریخ در عهد سلسله‌های سامانی و غزنوی و سلجوقی، تحول گوناگونی را پیمود؛ ولی هرگز از پهنۀ ادبی ایران ناپدید نشد و همچنان پائید و باقی ماند و حتی به نواحی دیگر نیز نفوذ کرد و سبب گسترش زبان فارسی دری هم گردید. یعنی آن زبان از خراسان به مناطق مرکزی و غربی و جنوبی ایران راه یافت و پس از آن حوزه‌های متعدد ادبی در فارس، اصفهان، ری و همدان تشکیل گردید.

از لحاظ تاریخ تحول شعر فارسی، سبک خراسانی اولین شیوه در شعر فارسی به شمار می‌رود و بنا به دلیل دوام و بقای آن در ماوراءالنهر تا پایان قرن ششم هجری، گاهی آن را سبک ترکستانی نیز می‌نامند. در این سبک دو قالب شعری قصیده و مثنوی رواج فراوان داشت؛ ولی تجلی آن در میان قصیده‌سرایان قدیم بیشتر در قصیده‌های فرخی سیستانی و عنصری بلخی دیده می‌شود.

در این کتاب پس از ذکر مقدمه‌ای در فرهنگ و تمدن عصر ساسانی، به بنیان یافتن ادبیات فارسی اشاره شده و در ادامه ابتدا تجلی مبانی سبک خراسانی بررسی شده است. بررسی و تبیین اوضاع ادبی در عصر غزنوی و پس از حملۀ مغولان و در دورۀ قاجاریه در ادامۀ کتاب آورده شده است. بخش پایانی کتاب اختصاص به نثر فارسی دارد. در این بخش دوره‌های تاریخی نثر فارسی بر اساس چهار دوره تقسیم شده و ویژگی‌های هر یک و مهم‌ترین آثار مربوط به هر دوره تبیین شده است.  

فهرست مطالب کتاب:

فرهنگ و تمدن عصر ساسانی

بخش اول: یورش تازیان به ایران

بخش دوم: نهضت شعوبیه

بخش سوم: بنیان یافتن ادبیات فارسی

بخش چهارم: تجلی مبانی سبک خراسانی

بخش پنجم: اوضاع ادبی در عصر غزنوی

بخش ششم: اوضاع اجتماعی و ادبی پس از حملۀ مغولان

بخش هفتم: اوضاع ادبی در دورۀ قاجار

بخش هشتم: اجمالی دربارۀ نثر فارسی

دوره‌های تاریخی نثر فارسی

دورۀ اول نثر فارسی

دورۀ دوم نثر فارسی

دورۀ سوم نثر فارسی

دورۀ چهارم نثر فارسی

فهرست منابع

فهرست اعلام