معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.​

پژوهش در نسخه‌های خطی، کاری بس دشوار است؛ ولی کارکردن در این راستا دارای ویژگی‌های بسیار مهمی است. در طول تاریخ کتاب‌های بسیاری به زبان فارسی دربارۀ تاریخ کرد و کردستان از سوی نویسندگان کرد به رشتۀ تحریر درآمده است. نخستین کتاب از سوی «شرفخانه بدلیسی» به نام «شرف‌نامه» (تاریخ مفصل کردستان) در دوران صفوی تألیف شده که دارای اطلاعات مهم تاریخی مربوط به امارت‌های کرد است. در دوره‌های بعد اثرهای ارزشمند دیگری نیز به وجود آمده‌اند که غالباً دربارۀ امارت اردلان نوشته‌اند.

نسخۀ خطی این کتاب که در نوع خود بسیار باارزش و فوق‌العاده مهم است، با عنوان «زبدة الوقایع» به معنی برگزیده یا خلاصۀ حوادث و وقایع است؛ در مورد تاریخ، جغرافیا، جامعه‌شناسی، اوضاع اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی و اداری دو ولایت وان و هکاری در کردستان ترکیه است که به صورت خلاصه به مناطق بایزید و بدلیس هم اشاراتی شده است. این کتاب دارای 54 فصل است که هر فصل متعلق به یک موضوع خاص است.

نویسندۀ این کتاب میرزا موسی‌خان (فرزند علی) طباطبایی انصاری است. متأسفانه از زندگی میرزا موسی‌خان اطلاعات چندانی در دست نیست و آگاهی کمی دربارۀ زندگی این نویسنده وجود دارد. وی منشی اول وزارت امور خارجۀ ایران و یکی از چهره‌های مهم و سرشناس دورۀ قاجاریه بود که در دیپلماسی و امور مربوط به مسائل دیپلماتیکی و در عرصۀ سیاست سرآمد بود. نویسنده به مدت چهار سال و سه ماه بین سال‌های 1262 ـ 1266 شمسی مسئول کارگذاری ایران در وان و هکاری و بدلیس بود.

خواننده هنگام مطالعۀ این کتاب، اطلاعات فراوانی دربارۀ سیاست‌مداری کسب می‌کند. از یک‌سو روابط وی با دولت عثمانی و مردم منطقه و از سوی دیگر با سرکنسول‌های انگلیس و روسیه در وان. در متن کتاب مشخص می‌شود که نویسنده تا حدود زیادی علاقه‌اش را به ایران و ایرانیان نشان می‌دهد. وی به دلیل خدماتی که انجام داده بود، مورد توجه ناصرالدین شاه قرار گرفت تا جایی که شاه با دست‌خط خودش بر روی این اثر، ضمن تعریف و تمجید از آن، میرزا موسی‌خان را فردی قابل و کاردان معرفی کرده و دستور داد که از تجارب او استفاده کرده و شغلی موافق شأن و منزلتش به او بدهند. به طور کلی او فردی سیاست‌مدار بود که خوش‌خط بودن، قلم روان، جامعه‌شناس بودن، آشنا بودن به تاریخ و ادبیات از دیگر ویژگی‌های بارز او به شمار می‌روند.

نویسنده در این کتاب بر خلاف بیشتر نویسندگان که بیشتر به کلیات پرداخته‌اند و به جزئیات اشاره‌ای نداشته‌اند، ذره‌ای در نگارش مسائل مربوط به هر دو ولایت وان و هکاری فروگذاری نکرده است. می‌توان گفت این کتاب اولین اثری است در مورد تاریخ محلی که دربارۀ گوشه‌ای از مناطق کردنشین نوشته شده است.

چون مناطق وان و هکاری در زمان تألیف این کتاب مورد نزاع و مناقشه میان دولت‌های ایران و عثمانی بوده، اطلاعات بسیار مفیدی به‌ویژه در زمینۀ اختلافات مرزی به دست می‌دهد. به‌ویژه منطقۀ مرزی قطور که مهم‌ترین منطقۀ استراتژیکی در طول مرزهای ایران، عثمانی و روسیه به شمار می‌رفت و در حقیقت کلید منطقه به شمار می‌رفت.

از دیگر مطالب باارزش کتاب که کاری بسیار دشوار بوده، آوردن اسامی و تعداد جمعیت هر یک از شهرها و روستاهای وابسته به وان و هکاری است. همچنین نویسنده دربارۀ عشایر، ایل‌ها و طوایف کرد این دو ولایت مطالب ارزشمندی را در دو بخش به نگارش درآورده است: بخش اول: آنهایی که فاقد خانه و ملکی بود‌ه‌اند و در زمستان در قشلاق‌ها و در تابستان در ییلاق‌ها چادر زده و زندگی می‌کرده‌اند. بخش دوم: آنهایی که در زمستان خانه‌نشین و در تابستان چادرنشین بوده‌اند. مهم‌ترین آنها عشیرت حیدرانلو، تاقوری، مقوری، عروسانلو، جلالی، شمسکی، شکاک و از همه مهم‌تر عشایر ارتوشی که بین کردها به کوچر معروف‌اند و داری چند قبیله و طایفه می‌باشند، بوده‌اند.

از این کتاب دو نسخۀ خطی یافت شده است. نسخۀ اول که نسخۀ اساس به شمار می‌رود، در کتابخانۀ ملی جمهوری اسلامی ایران نگهداری می‌شود و مشخصات آن به شمارۀ دستیابی 2039 ف موجود است. خط شکستۀ نستعلیق و بسیار زیبا است، نسخه شامل 199 برگ و 12 سطر کامل، جلد آن مقوائی، عطف و گوشه تیماج قرمز، 190*260، کاغذ آن فرنگی و اندازۀ سطور 130*180، سرفصل‌ها با مرکب قرمز و آبی با خط ثلث، سرلوحه مذهب زر و شنجرف و لاجورد سبز و روی پاره‌ای از کلمات با مرکب قرمز خط‌کشی شده است. نسخۀ دوم که نسخۀ فرعی به شمار می‌رود، فرق چندانی با نسخۀ اساس ندارد و در کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران نگهداری می‌شود. به تفاوت‌های اندک این دو نسخه در متن و پاورقی کتاب اشاره شده است. نسخۀ فرعی برعکس نسخۀ اصلی به جای کلمۀ اسلام و مسلمان از واژۀ کرد استفاده شده است.

فهرست مطالب کتاب:

مقدمه

شرح حال نویسنده

نسخ و مشخصات کتاب

متن نسخه