معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.​

بیداری جامعۀ ایرانی با ترکیب قومی، فرهنگی و سرزمینی بس گوناگون با پرسشی تاریخی در آغاز قرن سیزدهم هـ.ق مقارن با دهه‌های آخر قرن هجدهم میلادی صورت می‌پذیرد: چرا در زمانه‌ای که جوامع صنعتی‌شده اروپای غربی سربرآورده از تکیه بر اصالت عقل و تجربه‌گرایی، چنین پیش تاخته‌اند، ایران با سابقۀ تاریخی بس طولانی چنین پس مانده است؟

شاید بتوان اولین بارقه‌های آموزش نو (مدرن) در ایران را در دارالسلطنه تبریز با حکمرانی عباس میرزا نایب السلطنه و صدارت میرزا عیسی خان وزیر (قائم‌مقام بزرگ) و فرزندش میرزا ابوالقاسم خان قائم‌مقام برای شکل دادن به نیروی نظامی متمرکز مدرن در پی شکست‌های سنگینی که منجر به موافقت‌نامۀ گلستان و معاهدۀ ترکمن‌چای شد، از سویی و اقدامات میرزا حسن‌خان رشدیه برای تأسیس آموزش نو از سوی دیگر دانست. دانش روزآمد که نیاز ضروری چنین ارتش و قشونی بود، در ابتدا با اعزام محصلان به اروپا کسب می‌شد و کم‌کم زمینه‌ساز شکل‌گیری مراکز آموزشی نو شد.

شاید اولین بار فکر تأسیس دانشگاه تهران در مذاکرات قبل از دستور مجلس شورای ملی در سال 1305 میان دکتر اسماعیل سنگ و وزیر معارف وقت سیدمحمد تدین شکل گرفته باشد. «در حالی که دکتر سنگ دربارۀ تأسیس دانشگاه از وزیر معارف پرسید که آیا اقدامی شده یا نه و اضافه کرد که به واسطۀ نداشتن اونیورسیته است که محصل به اروپا می‌رود و دست ما به طرف خارجی‌ها برای جلب مستخدمین خارجی دراز است؛ با این وجود فکر تأسیس را باید از سال 1305 و درزمان وزارت تدین دانست که به دلیل مهیا نبودن وسایل و پیش‌زمینه‌ها در آن زمان محقق نشد».

اما سال 1398 و نزدیک به پایان سدۀ کنونی خورشیدی، دانشگاه تهران 85 ساله شده است. آموزش عالی و نوگرا که از اهداف اصلی بیداری ایرانیان در دوران قاجار بود، در سال 1313 به بار می‌نشیند و چرخۀ پرتوان خود در حیات اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و فرهنگی کشور را آغاز می‌کند و اکنون دانشگاه تهران نه‌تنها به عنوان دانشگاهی متعلق به شهر تهران شهر را تعریف می‌کند، بلکه کل ایران‌زمین را دربر می‌گیرد. اسم آن با اسم ایران عجین شده و گسترۀ فضایی آن حتی به ورای مرزهای سیاسی کشور رفته است.

در این کتاب و در پنج فصل نگاهی تاریخی به سیر تکوین دانشگاه تهران از آغاز تا انقلاب اسلامی انداخته شده است. فصل اول کتاب اختصاص به پیش‌زمینه‌های شکل‌گیری دانشگاه تهران دارد. در این فصل نویسنده به مراکز آموزش عالی نو در ایران از قبیل دارالفنون، دارالمعلمین و مدارس عالی اشاره کرده و سپس زمینه‌های اجتماعی ـ سیاسی شکل‌گیری دانشگاه تهران را بررسی کرده است. در فصل دوم دربارۀ شکل‌گیری دانشگاه تهران مطالبی ارائه شده است؛ از قبیل تهیۀ لایحۀ تأسیس دانشگاه، تأسیس و راه‌اندازی دانشگاه و .... . فصل سوم کتاب اختصاص به توسعۀ کالبدی و سازمانی دانشگاه تهران دارد. در این فصل دربارۀ دانشکده‌های مختلف دانشگاه و کوی و مسجد و کتابخانۀ مرکزی دانشگاه مطالبی به اختصار بیان شده است. دربارۀ شیوۀ مدیریت دانشگاه در فصل چهارم خلاصه‌وار مطالبی آورده شده است. فصل پایانی کتاب نیز به نقش اجتماعی دانشگاه تهران در پرتو فعالیت‌های دانشجویی اختصاص دارد.

در چهار پیوست کتاب ابتدا متن قانون اجازۀ تأسیس دانشگاه تهران مصوب سال 1313 آورده شده است. سپس در پیوست دوم به معرفی رؤسای دانشگاه از آغاز تا انقلاب پرداخته شده است. در پیوست سوم رؤسا و اساتید دانشکده‌های دانشگاه تهران در سال‌های آغازین معرفی شده‌اند و در پیوست پایانی روزشمار تاریخی شکل‌گیری تحصیلات عالی و دانشگاه تهران آورده شده است.

فهرست مطالب کتاب:

پیش‌سخن

فصل یکم: پیش‌زمینه‌های شکل‌گیری دانشگاه تهران

فصل دوم: شکل‌گیری دانشگاه تهران

فصل سوم: توسعۀ کالبدی و سازمانی دانشگاه تهران

فصل چهارم: شیوۀ مدیریت دانشگاه تهران: شورای دانشگاه و رئیس دانشگاه

فصل پنجم: نقش اجتماعی دانشگاه تهران در پرتو فعالیت‌های دانشجویی

سخن پایانی

پیوست‌ها:

پیوست 1: متن قانون «اجازه تأسیس دانشگاه در تهران»، مصوب 8 خردادماه 1313 شمسی

پیوست 2: رؤسای دانشگاه تهران از تأسیس تا انقلاب اسلامی

پیوست 3: رؤسا و اساتید دانشکده‌های دانشگاه تهران در سال‌های آغازین

پیوست 4: روزشمار تاریخی شکل‌گیری تحصیلات عالی و دانشگاه تهران

منابع و مآخذ