معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.​

دوران قاجاریه را می‌توان پلی دانست میان دوران صفویه و اخلاف آن و ایران قرن بیستم. با استقرار سلسلۀ قاجار، تمامیت کشور تثبیت شد و پس از تقریباً نیم قرن هرج و مرج متوالی، آرامش پایداری پدید آمد. انقلاب مشروطه تلاشی بود برای ایجاد نهادهای دموکراتیک بر پایۀ حکومت قانون، ملی‌گرایی آگاهانه و اصلاحات در امور دنیوی. در این دو رویداد، شاهد جریان طولانی و غالباً دردناکی از تغییر و سازواری با واقعیات داخلی و خارجی بود که دولت و ملت ایران را شکل بخشید. در این دوران، ادبیات نیز متأثر از تحولات جامعه، روی به تحول نهاد. عباس میرزا ولیعهد که به یادگیری علم و ادب علاقۀ وافر داشت، اولین گروه متخصص اروپایی را به تبریز دعوت کرد تا برخی علوم را به تحصیل‌کردگان ایرانی آموزش دهند.

با سلطنت ناصرالدین شاه و به وزارت رسیدن امیر کبیر، این جریان به اوج خود رسید تا جایی که به تأسیس دارالفنون منجر شد. در پی آن، انتشار جزوات علمی تألیف استادان اروپایی دارالفنون سبب شد تا جامعۀ علمی و ادبی نخستین بار برنامه‌ریزی‌شده با آثار غربی آشنا گردد. نمایشنامه‌های متعدد معروف، عموماً از زبان فرانسه به زبان فارسی ترجمه شد. در این میان مطبوعات نیز نقش بسزایی در تحول ادبی خاصه نثر فارسی ایفا کردند. گرچه داستان‌نویسی در قیاس با سایر انواع ادبی حضور کمرنگ‌تری داشت، میزان تأثیر آن بر اذهان عمومی درخور توجه بود. به طور کلی انواع ادبی توجه اثرآفرینان را برانگیخت؛ زیرا آنان از طریق آنها می‌توانستند مضامین باب طبع خود را در انتقاد از نظام استبدادی مطرح کنند.

منتقدان ادبی ـ اجتماعی سال‌های بیداری مشروطیت مانند میرزا فتحعلی آخوندزاده و میرزا آقاخان کرمانی، بر لزوم کاربرد شکل‌های تازۀ ادبی تأکید کردند و آنها را ضرورت زمانه دانستند.

ادبیات تازه حاصل تحولات جامعه از دورۀ صفویه به بعد است که نثر گرایشی به حیات روزمرۀ جامعه پیدا می‌کند و جلوه‌های تجدد غرب با ارکان فرهنگی و اجتماعی ایران رویاروی می‌شود و در قالب شکل‌های تازۀ نمایشنامه و رمان و مقالۀ روزنامه‌ای نمودار می‌گردد.

وقایع‌نگاری ادبیات معاصر ایران شامل گاه‌شمار وقایع و اخبار مهم ادبی، فرهنگی، اجتماعی و سیاسی دخیل و مؤثر در پیدایش و تحول ادبیات معاصر است. روند پیدایش انواع تازۀ ادبی طولانی است و در این کتاب، جلوه‌های آن از 1200 تا 1300 شمسی پیگیری شده است. این دوره را می‌توان دورۀ گذار دانست؛ دوره‌‌ای که ارزش‌های کهن متزلزل گشته در حالی که باورهای تازه هنوز استوار نشده است. آثار روائی که در این برهۀ زمانی پدید آمده‌اند، ترجمۀ رمان‌ها و نمایشنامه‌های اروپایی همچنین آثاری هستند که بینابین قصۀ سنتی و آثار مبتنی بر شکل‌های روایی تازه جای دارند.

در هر سال نخست از رویدادهای سیاسی ـ اجتماعی مهم که منشأ تحول در ادبیات معاصر گشته‌اند، یاد شده، آنگاه رویدادهای فرهنگی که در تجدد ادبی نقش اساسی داشته‌اند ذکر شده است. نمونه‌ای از آن است تأسیس مدرسۀ دارالفنون که در پیشرفت علمی و فرهنگی جامعه نقش مهمی ایفا کرد و در پی آن می‌توان از انتشار نشریاتی یاد کرد که برای رشد ادبیات معاصر فضایی مساعد فراهم آوردند. سپس داستان‌ها، اشعار، نمایشنامه‌ها و ترجمه‌های ادبی درخور اعتنایی معرفی شده‌اند که نمودار جریان پیدایش و سیر حرکت ادبیات معاصر به شمار می‌آیند.

در تنظیم و جمع‌آوری این مجموعه بیشتر به نقاط عطف تاریخ ادبی ـ فرهنگی هر دوره و آثار و سوانح زندگی اثرآفرینان توجه شده است. وقایع سیاسی ـ اجتماعی که به نوعی زمینه‌ساز رویدادهای ادبی بوده‌‌اند نیز به طور اجمال گزارش شده است. بدین قرار مواد این دفتر به این ترتیب عرضه شده است: وقایع سیاسی ـ اجتماعی؛ وقایع فرهنگی ـ ادبی؛ انتشارات. کوشش شده بر حسب اهمیت هر رویداد، مطالب لازم دربارۀ آن گردآوری و ثبت شود. در ضمن به ذکر آثار و رویدادهایی نه‌چندان مهم در زمان انتشار و وقوع توجه شده است که به لحاظ تأثیر در فرهنگ و تاریخ ادبیات، امروزه اهمیت یافته‌اند  و برای شناخت سیر تحول ادبیات معاصر منبعی مناسب شمرده می‌شوند. گفتنی است مدخل شخصیت‌ها بر اساس سال تولد آنها در ذیل همان سال آورده شده مگر آن دسته از اثرآفرینانی که تأثیرشان در تحولات ادبی چشمگیرتر اما تولد آنها پیش از شروع دورۀ این دفتر بوده است و مدخل آنها با توجه به وفات‌شان تنظیم شده است. همچنین شرح وقایع، از کتبی است که در قسمت منابع انتهای دفتر ذکر شده است.