معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.​

همیشه در طول تاریخ و در همۀ فرهنگ‌ها و اقوام و ملل، «آموزگار» یکی از عزیزترین افراد جامعه بوده و هست و خواهد بود. در فرهنگ اسلامی نخستین چیزی که خداوند خواست با آن برتری آدم به فرشتگان را به رخشان بکشد، آموختن اسماء به آدم بود. جایگاهی که معلم در اجتماع و در روح و قلب انسان‌ها دارد، از عجیب‌ترین کوه‌ها نیز برتر و به‌خصوص ماندگارتر است؛ ولی در این کتاب می‌بینیم همان معلمان با همۀ احترامی که برایشان قائل هستیم، گاهی کارهایی می‌کردند که دل نازک از آنها به خشم می‌آید. البته همان‌طور که آن یک کار رستم چیزی از ارزش او نکاست، آنچه در این کتاب آمده و همگی تجربیات تلخ نویسنده هستند، نیز چیزی از ارزش معلم و حرفۀ معلمی کم نمی‌کند.

یکی از نکات بسیار جالب این کتاب، رعایت انصاف و بی‌طرفی از جانب نویسنده است. ممکن است با دیدن عنوان کتاب، بسیاری از مردم این پیش‌داوری را داشته باشند که آنچه پیش روی آنهاست، همگی شرح کتک و توهین و آزار آموزگاران نسبت به شاگردان بوده و شاید هم برخی پیش از خواندن کتاب قضاوت کنند که ممکن است نویسنده یک‌طرفه به قاضی رفته و معلمان خود را متهم کرده است. با خواندن کتاب یکی از نکات بسیار جالب و جاذبی که در کتاب آمده، این است که نویسنده کوشیده جانب انصاف را رعایت نموده و در بسیاری موارد می‌بینیم که معلمان خوب و بااخلاق را نیز به تصویر کشیده و شرح خوبی‌ها، مهربانی‌ها و حتی گاهی ابتکارات بسیار جالب آنها برای تشویق و برانگیختن دانش‌آموز به درس را نیز به تفصیل نوشته است.

استخوان‌بندی کتاب به این صورت است که در بخش‌های نخست شرحی از کتک‌ها و توهین‌ها و گاهی حرکات خارج از قاعدۀ اخلاقیات معلمان و حتی افراد دیگری از کادر مدرسه ـ حتی فراش مدرسه ـ بیان شده است. به مرور ذکر افرادی شده که بر خلاف نفرات قبلی، اتفاقا بسیار دلسوز و مهربان و حتی گاهی دارای ابتکاراتی در زمینۀ تدریس هستند که شاگردی با استعداد کم را نیز آموزش داده و شیفتۀ درس می‌کنند. یکی از زیباترین مصادیق آن، معلمی است که برای دانش‌آموزی که می‌گوید چون رشته‌اش ادبی است، پس نمی‌واند بفهمد که منفی در منفی چگونه مثبت می‌شود؛ آموزگار با یک مثال ادبی موضوع را به او تفهیم می‌کند.

در متن کتاب به خوبی از بسیاری از شخصیت‌های معروف و تأثیرگذار در تاریخ معاصر ذکری به میان آمده که کمک بزرگی در شناختن درست‌تر تاریخ معاصر کشور است. از ویژگی‌های بسیار ستودنی دیگر این کتاب، ثبت وقایع و ویژگی‌های جامعه در چند دهۀ اخیر است که تاریخ اجتماعی را نیز برای ما ثبت و ضبط می‌کند.

پرداختن به شخصیت‌های معاصر ـ که نویسنده از نزدیک با آنها سروکار داشته ـ به طور عام و در این میان جلال آل احمد به طور خاص از دیگر ویژگی‌های این کتاب است. زمانی که نویسندۀ این کتاب، کودکی ده‌ساله در مدرسۀ «صفا» بوده، جلال آل احمد به عنوان مدیر همان مدرسه منصوب می‌شود که حاصل آن مدیریت، کتاب «مدیر مدرسه» است. در این کتاب دیده می‌شود که نویسنده از زاویه‌ای دیگر به آن مدیر نگاه کرده و شرح آنچه که با او بوده را برای خواننده به یادگار گذاشته است. از نکات بسیار ارزشمند این کتاب آن است که نویسنده افزون بر دیده‌های خود از آل احمد، تمامی کتب و جراید مربوط به او را نیز مطالعه کرده و در نهایت فصلی از این کتاب را به او اختصاص داده است.

در سراسر کتاب همۀ خاطرات تلخ و شیرین و ترش و شور با هم جمع شده‌‌اند تا تصویر کاملی از جامعۀ آن زمان و سیستم فرهنگی و اجتماعی مردم به دست دهند. از مهربانی آموزگاری که نگران شاگردانش است تا آن معلمی که در نهایت بی‌رحمی کلید را لای انگشتان کودک ده‌ساله می‌گذاشته، از شوخی‌های کودکانه تا دعواهایی که در پایان به دوستی منجر می‌‌شده و حتی از فضای خانواده‌های آن زمان که با چه رفتاری با کودک داشته‌‌اند، از ثروت و فقر گرفته تا رعایا و مقامات همگی در این کتاب گرد هم آمده‌اند.

در فصل پایانی کتاب جلال آل احمد در دو قسمت بررسی شده است. قسمت اول به عنوان مدیر مدرسه و معلم و خصوصیاتی که به این شغل در ادارۀ آموزش و پرورش مربوط می‌شود؛ قسمت دوم به طور اجمال روی کتب و افکار او خارج از ادارۀ آموزش و پرورش تحقیق شده است.