معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.​

آثار مکتوب اولیاء الهی تبلور عینی عرفان نظری و عملی است. سخنان آنها نه‌تنها از ذهن وقادشان تراوش کرده، بلکه نتیجۀ مشاهدات باطنی و الهامات قلبی‌شان است. این آثار دربرگیرندۀ رموز عرفانی است که برای محققین و اندیشمندان بهترین مرجع برای و سالکان طریق الی الله چراغ راه سلوک است.

این کتاب اثر شیخ نجیب‌الدین رضا جوهری تبریزی اصفهانی، از عارفان بزرگ عصر صفویه است. این کتاب مشحون از نکات مهم عرفانی است که قبل از وی کمتر کسی بدان پرداخته و هر کدام از مطالب مطرح‌شده نیاز به شرح وافی و کافی دارد.

شیخ نجیب‌الدین رضا تبریزی از عارفان بزرگ عصر صفوی و سی‌امین قطب سلسلۀ ذهبیه در سال 1047 هجری متولد شد. وی زادگاه خویش را اصفهان دانسته و یادی از تبریز ننموده است. نام پدرش ابوحامد محمد بن محمد تبریزی است. نام او محمدرضا است و «نجیب‌الدین» لقب طریقتی وی می‌باشد. هدایت در تذکرۀ «ریاض العارفین» نجیب‌الدین را از اماجد مجذوبین و اکابر محبوبین معرفی می‌کند که پس از جذبه رو به عرفان و سلوک آورده است. چنین به نظر می‌رسد که او میان هم‌کیشان و اطرافیان خود از محبوبیت فراوان برخوردار بوده و از نظر مقام و منزلت معنوی جایگاه خاص خود را داشته است؛ به‌گونه‌ای که دربارۀ وی شعر نیز سروده‌ شده‌اند. وی در سال 1061 در سن 14 سالگی به خدمت مربی خود شیخ محمدعلی مؤذن خراسانی در اصفهان رسید؛ بعد از آن به مشهد مسافرت نمود و آنجا ده سال اقامت داشت و پس از گذراندن ریاضت‌های طولانی در سن 24 سالگی به مقام شیخی نائل شد. چهار سال در این مقام بود و سپس در سن 28 سالگی به مقام قطبیت رسید. سال 1076 در خدمت پیر خود، شیخ محمدعلی مؤذن به اصفهان بازگشت. هنگام بازگشت به اصفهان، اولین کتاب خود «نورالهدایة» را به رشتۀ تحریر درآورد؛ سپس به سفر عتبات رفت و دوین سفرش به عتبات ده سال بعد یعنی در سال 1087 بوده است که بعد از آن تا آخر عمر در اصفهان اقامت داشت. در سال 1094 کتاب «سبع المثانی» را تألیف نمود و بعد از آن در سال 1100 در مدت چهل روز مثنوی «خلاصة الحقایق» را به رشتۀ نظم کشید و سرانجام در سال 1102 و در سن 55 سالگی دیده از جهان فرو بست.

نجیب‌الدین رضا همانند دیگر اقطاب ذهبیه، شیعۀ اثنی‌عشری بوده است. در اشعار و گفتارش این نشانه کاملاً نمایان است. وی دیوان خود را بعد از حمد باری‌تعالی در وصف و نعت خاندان اهل بیت و چهارده معصوم آغاز کرده است. او در بیشتر غزل‌هایش به وصف قدسی مولا امیرالمؤمنین (ع) و حضرت ولی عصر (عج) و سلطان الاولیاء، علی بن موسی الرضا (ع) پرداخته و یک مثنوی طولانی در مرثیۀ امام حسین (ع) و شهدای کربلا سروده است. او سی‌امین قطب سلسلۀ ذهبیه است. این سلسله یکی از چهار سلسلۀ عرفانی شیعی است.

نام اصلی این کتاب بنا بر گفتۀ مؤلف، «نورالهدایة و مصدرالولایة» است؛ چنان‌که در مقدمۀ کتاب می‌گوید: «نام این مختصر کلمات را به دریافت الهام غیبی و انعام لاریبی حضرت جامع الکلمات میرزا محمدمحسن دست‌غیب شیرازی نورالهدایة و مصدرالولایة گردانید ....».

شیخ نجیب‌الدین با بیان روایتی طولانی که برای وی در مجلسی اتفاق افتاده، علت تألیف این کتاب را درخواست تعدادی از مریدان بیان می‌کند. کتاب‌های تعلیمی ـ عرفانی غالباً با درخواست مرید یا فردی خاص تألیف گردیده است. در مقدمۀ کتاب، نویسنده تاریخ تألیف را مقارن با جلوس شاه سلیمان صفوی بیان می‌کند که سال 1105 می‌باشد.

موضوع این کتاب، نکات و مباحث عرفانی است که مؤلف در بعضی موارد به صورت دستورالعمل برای سالکان طریق بیان می‌کند. اساس این کتاب بر دو دیباچه، یک مقدمه، هفت اصل و دو خاتمه نهاده شده است. دیباچه در تحمید و نعت پروردگار و نام کتاب، نام مؤلف و فهرست کلی مطالب است. مقدمه در سبب تألیف کتاب و بیان نسب صفویه است. هفت اصل در 1. چگونگی آفرینش، 2. علم و طبقات علماء، 3. عجز عارف از معرفت ذات الله، 4. اصول دین، 5. صراط مستقیم و عروج انسانی معراج محمدی و وحدت وجود، 6. فرق صوفیان حق و متصوفۀ ردیه و 7. دستورهای سلوکی که باعث تکمیل نفوس است. دو خاتمه شامل فطرت انسان و ارشاد و سند سلسلۀ مؤلف می‌باشد.

مؤلف مطالب و نکات عرفانی و حکمی را بر اساس روایات و احادیث که از معصومین روایت شده، بیان می‌کند و گاه اتفاق می‌افتد که تمام حدیث را که بیش از یک صفحه است، نقل می‌کند و در مواردی هم به روش کلامی و استدلالی مطالب را شرح می‌دهد؛ چون این کتاب برای تعلیم سالکان نگاشته شده است، مانند دیگر کتاب‌های تعلیمی عرفانی، مطالب با عبارت «ای عزیز»، «ای سالک» و «ای برادر» آغاز می‌شود.

از این کتاب پنج نسخه موجود است که در این تصحیح از چهار نسخه استفاده شده است.در تصحیح این کتاب کوشش شده تا نکاتی که خواننده بیشتر به آن نیاز دارد، شرح و توضیح داده شود و همچنین چون خوانندگان آثار عرفانی غالباً طبقات مختلف جامعه هستند و  بیشتر به متن و توضیح نکات عرفانی توجه می‌کنند؛ بنابراین برای استفادۀ بهینه از این اثر، شرح و توضیح مطالب در پاورقی ذکر و اختلاف نسخ در پایان کتاب قرار داده شده اس؛ بر همین اساس شماره‌های اختلاف نسخه‌ها در علامت [] و به صورت متوالی در متن مشخص شده تا وجه تمایزی با شماره‌های پاورقی باشد. در بخش تعلیقات، فهرست آیات، احادیث، اشعار و اشخاص تنظیم شده است.

فهرست مطالب کتاب:

پیش‌گفتار

مقدمۀ مصحح

نورالهدایة و مصدر الولایة

دیباچه

مقدمه

اصل اول: در بیان چگونگی آفرینش و سبب تکلیف بر انسان

اصل دوم: در بیان طبقات علم و علما و معرفت و عرفاء

اصل سیم: در بیان عجز عارف حقیقی در معرفت ذات‌الله

اصل چهارم: در بیان اصول دین به طریق تحقیق

اصل پنجم: در ذکر صراط مستقیم و چگونگی خلع بدن

اصل ششم: در بیان فرق مذاهب باطله و حقه و وجه تسمیۀ اهل صفه

اصل هفتم: در مراتب بیست‌وهشت‌گانه

خاتمه

نسخه‌بدل‌ها

فهرست آیات

فهرست احادیث

فهرست اشعار

فهرست اعلام

منابع