معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.​

بیشتر آثاری که نام «فرهنگ مردم» را بر خود دارند، تنها باورهای عامه را در بر گرفته‌‌اند. در این کتاب افزون بر آیین‌ها و باورهای مردم شیراز، بخش‌هایی دیگر مانند اسباب و لوازم زندگی، خوردنی‌ها و نوشیدنی‌ها، پارچه و پوشاک، سازها و اصطلاحات موسیقی، آرایش و پیرایش، اصطلاحات نظامی و دیوانی، شغل‌ها، بیماری‌ها و باورهای پزشکی نیز برای نمایش گوشه‌ای از فرهنگ مردم شیراز در سده‌های هفتم و هشتم هجری گرد آمده است؛ همچنین آنچه از عناصر فرهنگ مردم در آثار سعدی و حافظ به کار رفته، بازنمود شده است. گستردگی و تنوع موضوع، مدخل‌های تازه، توضیحات کامل و مستند از ویژگی‌های مهم این کتاب است.

فصل نخست کتاب به معرفی اسباب زندگی و لوازم آشپزی، خوردنی‌ها و نوشیدنی‌ها اختصاص یافته است. در بخشی جداگانه، اسباب، اصطلاحات و آداب باده‌نوشی از آثار سعدی و حافظ بازیابی و به منزلۀ گوشه‌ای از فرهنگ مردم شیراز در قرن هفتم و هشتم هجری تدوین شده است. در این بخش و بخش‌های دیگر کتاب، واژه‌هایی نیز که روشن و بی‌نیاز از تعریف بوده‌اند، برای حفظ یکدستی متن، با استفاده از «لغتنامۀ دهخدا» و «فرهنگ بزرگ سخن» تعریف شده‌اند. آوانگاری مدخل‌هایی که واژه هستند در مقابل آنها آمده است؛ اما مدخل‌هایی که عبارت و ترکیب وصفی یا اضافی هستند، آوانگاری نشده است.

بخش خوردنی‌ها و نوشیدنی‌ها بر اساس کلیات بسحاق اطعمۀ شیرازی تنظیم شده است. همۀ خوردنی‌ها و نوشیدنی‌های آثار سعدی و حافظ و دیگر منابع این پژوهش نیز به این بخش افزوده شد. مدخل‌های این بخش شامل انواع غذاها، شیرینی‌ها، آش‌ها، نان‌ها، آجیل‌ها، چاشنی‌ها، نوشیدنی‌ها، میوه و سبزیجات و اصطلاحات و آداب غذاخوردن است. همچنین بر اساس ابیاتی که شاعر از خوردنی خاصی آورده، تعریف و توضیحی دقیق‌تر و کامل‌تر از مواد، روش پخت و تهیۀ خوردنی‌های رایج آن عصر و اهمیت و جایگاه آنها در شیراز و فارس به خواننده نشان داده شده است.

در نخستین بخش از فصل دوم، انواع پارچه، تن‌پوش، سرپوش، پاپوش، روی‌پوش و اصطلاحات پارچه و پوشاک آمده است. دسته‌بندی دقیق پارچه و پوشاک در این بخش با بررسی منبع اصلی در دسترس که تنها مجموعۀ شعر و نثر اختصاص یافته به پوشاک است، یعنی «دیوان البسۀ نظام قاری» صورت گرفته است. افزون بر این با استفاده از تحقیقات معاصر دربارۀ پوشاک سده‌های ششم تا نهم هجری، فهرستی گسترده و منظم و راهگشا از پارچه و پوشاک ایرانیان در این دوره سامان یافته است. مدخل‌های این بخش با توجه به پژوهش‌های معاصر، تقریباً دوران سلجوقیان تا تیموریان را در بر می‌گیرد. در بخش دوم این فصل، لوازم و شیوه‌های آرایش، انواع زیورآلات و عطرها معرفی شده است.

در فصل سوم اصطلاحات دیوانی و نظامی در دو بخش جداگانه فراهم آمده است. واژه‌ها و اصطلاحات دیوانی رایج در دو سدۀ هفتم و هشتم از منابع این پژوهش، به‌ویژه آثار سعدی و حافظ بازیابی و با استفاده از دو منبع متعبر در این زمینه توضیح داده شده است: «اصطلاحات دیوانی دورۀ غزنوی و سلجوقی» و «سازمان اداری خوارزمشاهیان».

در بخش نخست از فصل چهارم، فهرستی از اصطلاحات و باورهای پزشکی، بیماری‌ها و داروها که در منابع این پژوهش به‌ویژه آثار سعدی و حافظ یادشده، آمده است. در بخش دوم این فصل، اصطلاحات و سازهای موسیقی برشمرده شده است. در بخش موسیقی، افزون بر مقاله‌هایی که دربارۀ معرفی انواع سازهای زهی‌زخمه‌ای، زهی‌آرشه‌ای، کوبه‌ای و بادی، روش ساخت و توضیح شکل ظاهری آنها، اصطلاحات موسیقی شامل گوشه‌ها، نغمه‌ها، دستگاه‌ها و مقام‌های موسیقی قدیم و نیز برخی اجزا و وابسته‌های سازها چون «زخمه» یا «مضراب»، «کمانچه» یا «کمانک» (آرشه) و اصطلاحاتی چون «قول»، «غزل»، «راه‌زدن» و .... معرفی شده است.

فهرست و توضیح آیین‌ها و باورهای عامه که در منابع این پژوهش به‌ویژه آثار سعدی و حافظ بازتابیده، بخش نخست آخرین فصل این کتاب است. برخی از این آیین‌ها و باورها پیش از این دو سده رواج داشته و هنوز تا دورۀ معاصر نیز رایج است. در ابن بخش مدخل‌هایی وجود دارد که پیش‌تر دیگران شرح و توضیح داده‌اند که با ذکر منبع آمده است. بعضی از آنها را پیش از این تنها بر اساس غزل‌های حافظ توضیح داده‌اند؛ اما در این بخش یادکرد شواهدی از سخن سعدی، به تکمیل و توضیح دقیق‌تر این مدخل‌ها انجامیده است. در بخش پایانی کتاب، شغل‌های بازیابی شده در منابع این پژوهش فراهم آمده است. شغل‌های دیوانی، شغل‌های مربوط به موسیقی مانند مغنی، مطرب و ... شغل‌های مربوط به بخش پارچه و پوشاک مانند گازر، منسوج‌باف و .... نیز در این بخش آمده است.

نمایۀ موضوعی در پایان کتاب برای جستجوی آسان‌تر و دستیابی سریع‌تر به مدخل‌ها فراهم شده است. با توجه به اینکه آثار سعدی و حافظ، منابع اصلی این پژوهش هستند، شواهدی که از آنها نقل شده، برجسته آمده تا مشخص‌تر باشند.

فهرست مطالب کتاب:

مقدمۀ سرویراستار و ناظر علمی مجموعه

مقدمۀ سرپرست گروه فرهنگ مردم شیراز

فصل نخست: اسباب زندگی و لوازم آشپزی، خوردنی‌ها و نوشیدنی‌ها

فصل دوم: پارچه و پوشاک، آرایش و پیرایش، زیورآلات و عطرها

فصل سوم: اصطلاحات دیوانی و نظامی

فصل چهارم: پزشکی و موسیقی

فصل پنجم: آیین‌ها و باورهای عامه، شغل‌ها