معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.​

ایالت پارس در جنوب ایران، مهم‌ترین ایالت در این منطقه از ایران در دورۀ باستان بوده است. تأسیس دو امپراتوری بزرگ ایرانی یعنی هخامنشیان و ساسانیان در این ایالت بیانگر اهمیت و موقعیت این ایالت یا استان بوده است. شهرت این ایالت چنان بود که کشورهای اروپایی همۀ خاک ایران را به نام پرشیا که فرنگی‌شدۀ پارس است، می‌نامیدند و ایرانی را پارسی و زبان ایرانی را زبان پارسی می‌گفتند.

فارس در مقام مهم‌ترین ایالت جنوبی ایران در طول تاریخ از لحاظ جغرافیایی سه اقلیم متنوع و متفاوت داشته است. در نواحی شمالی که به سرحد معروف است، هوا سرد بوده است، در زمستان‌ها، کوه‌ها برف‌پوش می‌شود. کوه‌های مرتفع و ارتفع این ناحیه از دریا موجب شده است که گاه زمستان‌ها بسیار سخت و سرد شود. در نواحی جنوبی فارس برعکس هوا بسیار گرم است. نزدیکی به دریا موجب گرمای زیاد این ناحیه می‌شود و رطوبت زیاد نیز تحمل گرما را سخت‌تر می‌کند. اقلیم سوم فارس در بین این دو ناحیه قرار دارد که به ناحیۀ اعتدالی معروف است. این ناحیه به صورت خطی باریک دو ناحیۀ بزرگ سردسیر و گرمسیر را از هم جدا می‌کند.

شیراز قرون ششم تا هشتم هجری شهری است که تلاطم‌های سیاسی و اجتماعی  فراوانی را به خود دیده است. حکمرانی در شیراز مهم‌ترین مرکز جنوب ایران بارها دست به دست شد. در این تغییرات به شیراز آسیب زیادی رسید. صاحبان قدرت در نبردهای خود شهر را ویران کردند تا قدرت نصیب سلجوقیان شد. پس از دورۀ بالندگی و شکوفایی شیراز در زمان حکمرانی عضدالدوله، به علت اختلافات داخلی بین امرای آل بویه، وضعیت اقتصادی و اجتماعی و فرهنگی شیراز تغییر کرد. بر اثر اختلافات قلمرو آل بویه کوچک شد و به دنبال آن شیراز به مدت 85 سال بین صاحبان قدرت دست به دست شد. در این میان شبانکاره‌ها و سلجوقیان قدرت بیشتری در دست داشتند تا بالاخره سلجوقیان بودند که بخشی از فارس و از جمله شیراز را گرفتند. به دلیل اهمیت شیراز در این دو سده، بررسی جغرافیای تاریخی این مقطع زمانی اهمیت ویژه‌ای دارد. در این کتاب با بررسی منابع موجود، مکان‌های تاریخی شیراز بررسی شده است؛ مکان‌هایی که در تحقیقات گذشته معرفی نشده یا به اشتباه معرفی شده‌اند.

روش تحقیق این کتاب بیشتر بر اساس شیوۀ اسنادی و کتابخانه‌ای استوار است؛ با این وجود نویسنده با استفاده از روش میدانی، آثار باقی‌مانده متعلق به دورۀ مورد بررسی را مشاهده کرده است. در طی سه قرن ششم تا هشتم قمری، مهم‌ترین و بیشترین آثار تاریخی را مکان‌های مذهبی مانند قبور معروف، زیارتگاه‌ها، حظیره‌ها، رباط‌ها، خانقاه‌ها، مدارس و سپس مکان‌های عام‌المنفعه دربر می‌گیرد. اطلاعات بسیاری از این اماکن با اختلاف بیان شده است که سبب دشواری کار شده است.

در بخش اول کتاب با عنوان مقدمه، حیات سیاسی شیراز در قرون ششم تا هشتم پرداخته شده و در ادامه دربارۀ برخی مشکلات این تحقیق مطالبی ایراد شده است.

در بخش دوم مهم‌ترین منابع استفاده‌شده در این تحقیق نقد و بررسی شده‌اند. در این زمینه منابع به سه دستۀ دست ‌اول، منابع دست دوم و منابع جدید تقسیم‌بندی شده است. منظور از منابع دست اول معتبرترین منابع نزدیک به زمان تحقیق است. منابع دست دوم عموماً منابعی هستند که پس از قرن هفتم و هشتم قمری تا قرن سیزدهم قمری نگارش یافته‌اند؛ اما منبع اصلی آنها همان منابع دست اول هستند و عموماً مطلب جدیدی ندارد. منابع جدید نوشتۀ محققان و مورخان قرون اخیر است که به‌کلی از منابع دست اول و دوم استفاده کرده‌اند.

در بخش سوم و اصلی کتاب به مدخل‌های جغرافیای تاریخی شیراز در قرون هفتم و هشتم به ترتیب حروف الفبا اشاره شده است. این مدخل‌ها به ترتیب عبارتند از: آب‌انبار، آرامگاه، بازار، باغ، بقعه، بند، پل، تکیه، تنگ، حظیره، حمام، خانقاه، دارالشفا، دارالحدیث، در، دروازه‌ها، رباط، زاویه، سقایه، صحرا، طاق، قبرستان، قلعه، قنات، کاخ، کوچه، کوه، گازرگاه، گنبد، مجموعه بناها، محلات، مدرسه، مسجد، مناره، و میدان.

در پایان کتاب به اختصار به تبارشناسی حاکمان و حکمرانی امرای مغول اشاره شده است.

فهرست مطالب کتاب:

بهرۀ نخست: کلیات

مقدمه

بهرۀ دوم: نقد و بررسی منابع

بهرۀ سوم: مدخل‌های جغرافیای تاریخی شیراز در قرون هفتم و هشتم

آب انبار

آرامگاه

بازار

باغ

بقعه

بند

پل

تکیه

تنگ

حظیره

حمام

خانقاه

دارالشفا

دارالحدیث

در

دروازه‌ها

رباط

زاویه

سقایه

صحرا

طاق

قبرستان

قلعه

قنات

کاخ

کوچه

کوه

گازرگاه

گنبد

مجموعه بناها

محلات

مدرسه

مسجد

مناره

میدان

تبارشناسی

حکمرانی امرای مغول