معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.​

با ورود مغولان به ایران، فصل جدیدی در تاریخ ایران رقم می‌خورد و انقلابی سیاسی رخ می‌دهد و حاکمانی جدید جایگزین حکام پیشین می‌شوند و بر اریکۀ قدرت می‌نشینند. تغییر حکام قدرت، به خودی خود نمی‌تواند مبحث مورد علاقه‌ای برای یک محقق تاریخ اجتماعی باشد و این جابجایی‌های قدرت سیاسی که بارها در پی جنگ‌ها و نبردها در تاریخ ایران پدید آمده است، در ردیف موضوعات تواریخ سیاسی‌ای قرار می‌گیرند که حجم عظیمی از کتاب‌های تاریخ ایران و جهان را لااقل تا یک سدۀ پیش به خود اختصاص داده‌اند.

تواریخ نگاشته‌شده در دو سدۀ هفتم و هشتم هجری به غایت از ذکر جهانگشایی‌ها و تاخت‌وتازهای حاکمان مغول و جانشینان ایشان در سرتاسر قلمرو و مرزهای ایران‌زمین مشحون است. آثار و پژوهش‌های بسیار اندک و محدود در زمینۀ تاریخ اجتماعی این قرن‌ها، خود بیانگر فقر منابع تاریخی این دوره است؛ اما با این وجود دست‌یافتن به درک بهتر و روشن‌تر از تاریخ اجتماعی قرن‌های هفتم و هشتم هجری به طور اعم و تاریخ اجتماعی شیراز به طور اخص با تأمل و توجه به حوزه‌های مختلف آثار نگاشته‌شده در سده‌های پیشین ناممکن نیست.

آنچه این امکان را فراهم می‌کند تا هجوم مغولان به ایران از نگاه یک مورخ اجتماعی قابل بررسی و توجه شود، نه‌تنها جابجایی حاکمان از ترک و ترکمان به مغول، بلکه امکان تغییر در گفتمان‌های غالب سیاسی، اجتماعی و مذهبی و به دنبال آن جابجایی در هرم ساختار طبقات اجتماعی است؛ البته این تغییرات شامل طبقۀ حاکم هم می‌شود که مورخان تاریخ اجتماعی از منظر ساختار طبقۀ قدرت به آن توجه می‌کنند.

این کتاب تلاشی برای به تصویر کشیدن برهه‌ای از تاریخ اجتماعی این مرزوبوم با محوریت شهر شیراز در سده‌های پر از حادثه و ماجرای هفتم و هشتم هجری است. در سده‌هایی که ایران کهن در آشوب و فتنۀ مغولان و ویرانی‌های پس از آن شاید بسیار خسته‌تر و زخم‌خورده‌تر از همیشۀ تاریخ درازدامنش به سر می‌برد، بی شک روشن کردن تمامی ابعاد تحولات و انقلاب‌های اجتماعی در شیراز سده‌های هفتم و هشتم هجری، هم به دلیل رویکرد سیاسی غالب بر محتوای منابع تاریخی ایران و هم به سبب گسترۀ وسیعی از متعلقات تاریخ اجتماعی در سده‌های میانه، کاری بس پیچیده و با این وجود حجیم و گسترده را می‌طلبد؛ با این حال در این کتاب کوشش شده در این زمینۀ مطالعاتی، گوشه‌ای از تاریخ اجتماعی شیراز در دو سدۀ فوق روایت شود.

از این‌رو در این کتاب کوشش شده برای فهم بهتر چگونگی روند و میزان تغییر در گفتمان‌های غالب و ساختار طبقات اجتماعی، ابتدا به تعریف و شناخت آنها پرداخته شود و سپس تغییر و تحولاتشان در یک روند تاریخمند بررسی شود. در واقع این پژوهش تلاش می‌کند به این پرسش پاسخ دهد که ورود مغولان به سرزمین ایران تا چه اندازه توانسته ساختارهایی را دچار تغییر و تحول کند که جامعۀ ایرانی پیش از مغول می‌شناخت و بر اساس آن زیست‌جهان خود را شکل می‌داد. در این میان توجه به جغرافیای موضوع این تحقیق بی‌شک مسئله را پیچیده‌تر کرده است.

در این سده‌ها شیراز به عنوان جغرافیای این تحقیق، روایت متفاوتی با دیگر نقاط ایران پس از هجوم مغول دارد. در این برهۀ تاریخی، شیراز با دوراندیشی حکام وقت خویش از قتل، غارت و نابودی سرزمینی مصون ماند و از این حیث اعتبار و امتیاز ویژه‌ای نسبت به سایر نقاط ایران برخوردار شد. شیراز به استثنای چند دورۀ کوتاه‌مدت، در بیشتر این دو سده به طور مستقیم تحت قلمرو حکمرانان غیرمغولی بود.

آنچه بینش و روش در تاریخ اجتماعی را با دیگر عرصه‌های دانش تاریخ متفاوت می‌کند، میدان بسیار وسیع‌تر مطالعاتی در این دانش است. روش‌شناسی تاریخ اجتماعی مورخ را بر آن می‌دارد که نه‌تنها به بررسی داده‌های متون تاریخ سیاسی از منظر اجتماعی بپردازد، بلکه دیگر آثار قلمی مانند شاهنامه‌ها، آداب‌نامه‌ها، نصیحت‌الملوک‌ها و متون مربوط به تواریخ محلی و جغرافیای مربوط به بلاد و اصمار و .... را که در متن فرهنگ تمدن بالندۀ اسلامی ـ ایرانی در سده‌های هفتم و هجری پدید آمده، مورد بررسی قرار دهد. اهمیت پرداختن به اینگونه پژوهش‌ها از یک‌سو و کمبود منابع تاریخی از سوی دیگر، محقق را بر آن می‌دارد تا با استفاده از منابع کمکی تاریخ به بررسی گذشتۀ تاریخی مسلمانان بپردازد؛ بنابراین برای رسیدن به هدف اصلی این پژوهش، ناگزیر باید حوزۀ گسترده‌ای از آثار قلمی در سده‌های مطالعه‌شده که در این پژوهش قرن‌های هفتم و هشتم هجری است، بررسی شود.

در روش تاریخ‌نگاری اجتماعی تمامی متون ادبی منثور و منظوم به مثابۀ یک منبع تاریخی اصیل برای تحلیل و بررسی در زمینۀ تاریخ اجتماعی قلمداد می‌شود. خوشبختانه در سده‌های هفتم و هشتم هجری آثار ادبی برجسته‌ای به دست بزرگانی چون سعدی، مولوی، خواجو، اوحدی، میرحسنی، سلمان و حافظ به نگارش درآمده است؛ از این‌رو قرن‌های هفتم و هشتم هجری به صورت دوره‌ای خاص از جولان روح و فعالیت اندیشه‌ها درآمده و چون غالب آثار فکری و ذوقی آن عهد باقی است، این پژوهش بسیار از آنها سود برده است.

فهرست مطالب کتاب:

مقدمۀ سرویراستار و ناظر علمی مجموعه

دیباچه

مقدمه

فصل اول: گروه‌بندی طبقات اجتماعی در ایران عصر میانه

فصل دوم: طبقات اجتماعی در عهد مغول

فصل سوم: گفتمان‌ها و گروه‌بندی‌های مذهبی اجتماعی فارس

فصل چهارم: پیامد حملۀ مغول بر گفتمان اهل سنت و طبقات اجتماعی

فصل پنجم: فارس، حافظ میراث اهل سنت

سخن پایانی

منابع و مآخذ