معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.​

این کتاب بازنویسی سادۀ کتاب گرانقدر «المعجم فی معاییر الشعار العجم» نوشتۀ شمس‌الدین محمد پسر قیس از مردم شهر ری است که در حمله و هجوم مغول و تاتار به شیراز رفته و در آنجا به دربار اتابک سعد بن زنگی پناه برده و این اثر را به رشتۀ تحریر کشیده است. در این کتاب سه مبحث عروض و قافیه و نقد «شعر المعجم» به ترتیب تألیف شمس قیس در همین دفتر به زبانی ساده بازنویسی شده است.

بی‌گمان کتاب «المعجم فی معاییر اشعار العجم» یا بازنویسی آن، آخرین و کامل‌ترین دربارۀ عروض سنتی نیست و هیچ نوشته‌ای نمی‌توان آخرین کتاب و حرف باشد، بلکه می‌توان گفت به نوبت خود، کتابی کافی در فنون عروض و قافیه است و باید بدانیم که نوشته و کتاب هرگز نمی‌تواند تقطیع و توزین ابیات را به ما یاد بدهد، بلکه قوانین عروض و قافیه همانند اصول موسیقی نظری است و همچنان که برای نواختن هر سازی از سازهای موسیقی، ساعت‌ها تمرین و ممارست عملی لازم است، دربارۀ تقطیع ابیات و اشعار نیز باید با روش خاصی تمرین کرد؛ چنان‌که اگر دانش‌آموزی چندین بار بگوید:

توانا بود هر که دانا بود                                        فعولن فعولن فعولن فعل

پس از مدتی هر آن بیتی که در همین بحر و وزن قرار گیرد، به خودی خود وزن آن برای دانش‌آموز تمرین‌کننده معلوم می‌گردد و در این مورد باید گفت که برخی با یکی‌دو بار تکرار و تمرین، وزن عروضی ابیات را فرا می‌گیرند و برخی استعداد این فن را ندارند و زمان بیشتری می‌خواهند.

پس از فراگیری تقطیع اوزان ابیات، عروض نظری ضرورت دارد تا دانشجو بتواند بحر و وزن و ازاحیف بیت و نام‌های اجزاء و ارکان آن را بیاموزد. گفتنی است که فراگیری فن قافیه در یکی‌دو ساعت ممکن است؛ ولی آموزش عروض شاید نیازمند ده تا پانزده ساعت صرف وقت برای آموزش عملی ابیات و تقطیع آنها بوده باشد و علم بدیع و بیان، خود دارای کشش و جاذبه‌ای است که علاقمندان ادبیات با نهایت علاقه و شوق به آموزش آن می‌پردازند.

در بازنویسی «عروض المعجم» حتی الامکان اوزان ابیات و شواهد شعری ذکر شده و ابیات بر اساس اجزاء آن تقطیع و تقسیم شده است. در این کار تا جایی که ممکن بوده به صفحۀ مربوط به کتاب «المعجم» نیز اشاره شده تا اگر یکی خواست یا در فهم نکته‌ای نیاز داشت، بتواند به تألیف اصلی مراجعه کند. همچنین گفتنی است که در بازنویسی کتاب، نقد عروض گذشتگان و اعتراضات شمس قیس بر آنان حذف گردیده که صرف عمر برای مطالعۀ نظرهای نادرست مصلحت نبود و حتی نام‌های دوایر و اجزاء و ارکان از دیدگاه دیگران نیز حذف شده است.

در پایان بخش بدیع و بیان از کتاب شمس قیس، به دلیل نقص برخی از تعریفات و نارسا بودن تحقیقات، یک فصل با عنوان «نقد و نظر» افزوده شده تا علاقمندان به مآخذ و به مراجع دیگر نیازمند نباشند؛ این بخش اصولاً از سه کتاب «درۀ نجفی» و «المعجم» و «صناعات ادبی» تألیف زنده‌یاد استاد جلال‌الدین همایی فراهم آمده و نظرها و نقدهای بازنویس متن نیز بر آن اضافه شده است، در این بخش تمرینات بسیاری از شاعران فارسی‌زبان نوشته شده بود که به دلیل حجم کتاب، همۀ شواهد و امثال مربوط حذف شده است.

برخی از عنوان‌ها و مطالب کتاب «المعجم» در تألیف اصلی نابجا افتاده بود و فهم آن برای خوانندۀ مبتدی دشوار می‌نمود، این مطالب به آن جایگاهی نقل شد که بررسی و مطالعۀ آن آسان‌تر می‌نمود. برای مثال «اختلاف حرکت توجیه» به فصول بعد نقل گردیده و برخی از شواهد بخش بدیع نیز غیرضروری و تکراری می‌نمود، حذف گردیده است. رباعیات «کتاب المعجم» فاقد شاهد و مثال بود، برای فراگیری اوزان مربوط از رباعیات خیام نوشته آمده است.

در پایان مربوط به عروض، سه جدول خلاصه با مقالۀ اشکالات عروض «المعجم» افزوده شده است.

فهرست مطالب کتاب:

یاد و خاطره‌ای از یک مقاله

پیش‌گفتار

دیباچۀ کتاب المعجم

بخش نخست: در فن عروض

1. عروض و بیت

2. ارکان عروضی

3. ترکیب ارکان عروضی

4. زحاف

5. ازاحیف اصول هفت‌گانه

6. چند اصطلاح دیگر

7. بحور شعر عرب

8. بحور شعر فارسی

9. تقطیع (فروگشادن)

10. حروفی که در تقطیع حذف می‌شود

11. وزن شعر فارسی ـ دایرۀ مؤتلفه

12. دایرۀ مختلفه

13. دایرۀ منتزعه یا مجتلبه

14. دایرۀ چهارم متفقه

یادداشت‌های مربوط به اشکالات عروض المعجم

بخش دوم: در علم قافیه و نقد شعر

2. در معنی شعر و قافیه و حدود و حقیقت آن

3. حروف قافیه و نام آنها

4. حرکات قافیه و نام آنها

5. حدود لازم قافیه

6. عیب‌های قافیه و کلام منظوم

بخش سوم: بدیع در زیبایی‌ها و صنعت‌های شعری

3. در ذکر محاسن شعر و بخشی از صنایع پسندیده

بخش چهارم: نقد و نظر در باب بدیع و بیان

4. نقد و نظر در باب بدیع

5. مقدمۀ علم بدیع

6. فنون ادبی و موضوع آن

7. ابداع/ سلامة الاختراع

8. ارصاد، اسهام/ تسهیم

9. استعاره

10. اعتراض/ حشو

11. اغراق/ غلو/ مبالغه

12. اقتباس

13. واژه‌آرایی

14. التفات

15. ایهام یا توریه / ایهام تناسب و تضاد/ استخدام ایهام (گمان‌انگیزی)

16. براعت استهلال

17. تسجیع/ سجع/ ترصیع (هماهنگی لغات)

نمایه‌ها

نام‌ها، خاندان‌ها، قبایل

جای‌ها

کتاب‌ها

کتابنامه