معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.​

سفالگری در تاریخ فرهنگ، علم، صنعت و هنر هر ملت و قومی، اهمیت فوق‌العاده‌ای دارد و سفالینه‌های مردم هر کشوری یکی از ابزارهای مطمئن در ارزیابی و داوری صنعتی و هنری آن ملت و مملکت محسوب می‌شود؛ زیرا ابداع سفال و سفال‌سازی و تکامل مراحل آن از شاخصه‌ها و معیارهای متقن رشد و توسعه و ارتقای فرهنگی و صنعتی و هنری ابنای بشر و ملل گوناگون در ادوار مختلف به شمار می‌آید.

فن‌آوری سفالگری همان‌طور که سر هربرت رید معتقد است، با وجود سادگی و قدمت زیاد که به دوران نوسنگی می‌رسد، از مشکل‌ترین هنرها نیز محسوب می‌شود؛ زیرا هنری فوق‌العاده تجریدی است و در عین تجرید، هنری تجسمی است. این فن‌آوری در دوران  اسلامی نیز به طور گسترده توجه مسلمانان را جلب کرد و از همان سده‌های نخستین هجری، تولید و توزیع آن از جهات گوناگون کمّی و کیفی و گسترۀ جغرافیایی توسعه یافت؛ البته در گذر زمان و با شکل‌گیری و رونق یا تنزل و افول حکومت‌های مختلف و مراکز سیاسی و فرهنگی و تمدنی و با توجه به گسترۀ نفوذ و اقتدار آنها در مناطق گوناگون سرزمین‌های اسلامی، مراکز تولید و توزیع سفالینه‌های این دوران در اعصار مختلف، جابه‌جا و کم و زیاد شده و درجۀ اهمیت آنها نیز دستخوش تغییر و تحول شده است.

بنابراین داده‌های سفالین از جمله سفال‌های دورۀ اسلامی در زمرۀ مهم‌ترین شواهد باستان‌شناختی محسوب می‌شوند که نقشی بی‌بدیل و ارزشی منحصربه‌فرد در این رشتۀ علمی دارند. بنابراین تعیین خاستگاه و تاریخ تولید و مرکز ساخت آنها اهمیت بسیاری دارد. اما گاهی دستیابی به این مهم بر اثر عوامل گوناگون مانند سفالینه‌های زرین‌فام و مینایی و گونۀ موسوم به «کوباچه» به‌سادگی میسر نبوده و بحث‌ها و چالش‌های فراوانی برانگیخته است که در نتیجه به ارائۀ نظریات متفاوت و حتی متناقضی منجر شده است.

مهم‌ترین اهدافی که در این کتاب دنبال شده، عبارتند از: هویت‌بخشی مکانی به سفال‌های گونۀ موسوم به کوباچه و تعیین خاستگاه و مراکز تولید این نوع سفالینه‌ها؛ بررسی و تعیین دامنۀ انتشار سفال‌های موسوم به کوباچه بر اساس نمونه‌های مکشوف در بررسی‌‌‌ها و کاوش‌های باستان‌شناسی و در نهایت ترسیم نقشۀ پراکنش این نوع سفالینه‌ها؛ هویت‌بخشی زمانی و تاریخی به سفالینه‌های موسوم به کوباچه؛ دستیابی به سرچشمه‌های تاریخی و فنی و هنری سفال‌های موسوم به کوباچه؛ دستیابی کامل‌تر و دقیق‌تر به فرایند فن‌آوری و هنر سفالگری عهد صفوی؛ تعیین جایگاه سفالگری بین صنایع و هنرهای عصر صفوی و دستیابی به رابطۀ میان سفال‌سازی و برخی از صنایع و هنرهای آن دوران از یک‌سو و تعیین نقش و جایگاه سفال و سفالگری به طور عام و سفالینه‌های موسوم به کوباچه به طور خاص در نظام اقتصادی و مبادلاتی صفویه از سوی دیگر، به منظور روشن‌تر شدن تاریخ تجارت، صنعت، هنر و سفالگری ایران، به‌ویژه در دورۀ صفویه و رفع برخی از ابهامات موجود؛ شناسایی و معرفی نمونه‌های موجود از سفال‌های موسوم به کوباچه که در مجموعه‌ها و موزه‌های مختلف دنیا پراکنده‌اند؛ مطالعۀ تطبیقی بین سفالینه‌های موسوم به کوباچه با سفال‌های هم‌زمان مناطق مرتبط مانند سفال‌های مشهور به ایزنیک از کشور عثمانی.

در فصل نخست این کتاب، تأثیرات متقابل اقتصاد ـ تجارت و فن‌آوری ـ هنر در عصر صفوی به اختصار بررسی شده است؛ زیرا شواهد متعدد و نتایج این پژوهش بر تأثیر متقابل اقتصاد و تجارت از سویی و تولید و توزیع و استفادۀ سفال‌ها و کاشی‌های گونۀ موسوم به کوباچه از سوی دیگر دلالت می‌کند. از آنجا که نخستین بار چندصد نمونۀ سفالینه گونۀ موسوبه کوباچه در روستای کوهستانی کوباچه از ایالت داغستان واقع در منطقۀ قفقاز شناسایی شده و در نتیجه این نوع سفال‌ها بدین نام موسوم شده‌اند، در فصل دوم به چگونگی کشف آنها و مسائل مرتبط با آنها اختصاص یافته است؛ مسائلی مانند ویژگی‌های سفال‌های مکشوف، خاستگاه و به طور کلی مشخصات سفالینه‌ها و کاشی‌های گونۀ موسوم به کوباچه و نیز موقعیت و ویژگی‌های جغرافیایی، اجتماعی، صنعتی و هنری قریۀ کوباچه و پیشینۀ روابط ایران با کوباچه و در افق وسیع‌تر منطقۀ قفقاز به‌ویژه در دورۀ صفویه.

در فصل سوم در نه بخش با مدنظر قراردادن نه محوطۀ تاریخی ایران که طی بررسی‌های علمی و کاوش‌های میدانی باستان‌شناسی، سفالینه‌های گونۀ موسوم به کوباچه در آنها کشف شده، آثار مکشوف آنها بررسی و معرفی شده‌اند. این محوطه‌ها و بخش‌های مربوط به آنها به ترتیب عبارتند از: دژ حسن صباح در الموت، تپۀ نرگه در تاکستان، محوطۀ باستانی نچیر خانلق در شهرستان ری، ربع رشیدی در تبریز، تپۀ امامزاده بنیس در نزدیکی شبستر، مجموعۀ شیخ صفی در اردبیل، منزل آیت‌الله مروج در اردبیل، شهر تاریخی گسکر (هفت‌دغنان) در استان گیلان و بیستون. در فصل چهارم که در واقع دنباله و مکمل فصل سوم است، بسیاری از سفالینه‌ها و کاشی‌های گونۀ موسوم به کوباچه که زینت‌بخش مجموعه‌ها و موزه‌های گوناگون داخلی و خارجی‌اند، شناسایی و در پنج بخش معرفی شده‌اند. بخش‌های اول تا سوم به ترتیب، به سفالینه‌های نوع قلم سیاه، قلم سبز و رنگارنگ و بخش‌های چهارم و پنجم نیز به ترتیب به کاشی‌های نوع رنگارنگ و سفالینه‌های نوع آبی و سفید از گونۀ موسوم به کوباچه اختصاص یافته است.

فصل پنجم اختصاص به بررسی مقایسه‌ای کوتاهی بین سفالینه‌های گونۀ موسوم به کوباچه و دیگر آثار صنعتی و هنری معاصر آنها دارد. فصل ششم به ارائه و تحلیل آزمایش سنگ‌نگاری برخی نمونه‌های سفالین گونۀ موسوم به کوباچۀ مکشوف از کاوش‌های علمی باستان‌شناسی اختصاص یافته است. در مبحث پایانی کتاب هم نتیجه‌گیری و تحلیل ارائه شده است.

فهرست مطالب کتاب:

پیش‌گفتار

روش‌های پژوهش

مباحث و فصول کتاب

فصل اول: تأثیرات متقابل اقتصاد، تجارت و فن‌آوری، هنر در عصر صفوی

فصل دوم: کوباچه

فصل سوم: آثار سفالین‌گونۀ موسوم به کوباچه: مکشوف از بررسی‌ها و کاوش‌های باستان‌شناختی

فصل چهارم: آثار سفالین‌گونۀ موسوم به کوباچه: شناسایی‌شده در مجموعه‌ها و موزه‌های داخلی و خارجی

فصل پنجم: رابطۀ آثار سفالین‌گونۀ موسوم به کوباچه با هنرهای هم‌دوره

فصل ششم: آزمایش‌های سنگ‌نگاری

تحلیل و نتیجه‌گیری

کتاب‌نامه

واژه‌نامه‌ها

نمایه