معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.​

حکیم سنایی یکی از معدود شاعرانی است که به لحاظ تأثیری که در شعر فارسی هم از نظر ساخت و صورت و هم از نظر محتوا و معنا گذاشت، جایگاه بس رفیعی در ادبیات فارسی دارد. بین انبوه شاعران پارسی‌گو کمتر شاعری همچون او وجود دارد که قرن‌ها بر ملک سخن فرمانروایی کرده باشد و خیل گستردۀ سخن‌سنجان ریزه‌خوار خوان فضل و ادب او باشند. تأثیر شگرفی که سنایی در سبک شعر فارسی گذاشت، تغییری که از نظر معنا در انواع قالب‌های مشهور فارسی یعنی مثنوی، قصیده و غزل ایجاد نمود، شالوده‌ریزی شعر عرفانی، تکمیل شعر تعلیمی و تحول عمیق اشعار زهد و حکمت، همه و همه حکایت از اهمیت بی‌بدیل وی در تاریخ ادب و شعر فارسی دارد.

«حدیقة الحقیقه» یکی از آثار سنایی است. خود او در مقدمه‌ای که بر این کتاب نوشته، تصریح کرده که «حدیقة الحقیقه» نام تازیه آن و فخری‌نامه نام پارسی آن است و جایی دیگر آن را سنایی‌آباد نامیده است و مولوی الهی‌نامه تعبیرش کرده است. این کتاب دایرةالمعارفی از عرفان و اخلاق است، ضمن اینکه اوضاع اجتماعی زمان حیات شاعر و چهرۀ عمومی اکثر اصناف خلایق در آن با مهارت تصویر شده و از این حیث به تاریخ بیهقی شباهت دارد. تاریخ سروده این کتاب مشخص نیست و با توجه به تنوع موضوعی آن و اینکه بیشتر مثنوی‌ها و آثار منسوب به سنایی در بحر خفیف سروده شده‌، می‌توان گفت سنایی به این بحر و وزن عروضی علاقۀ تام داشته است. بنابراین بسیاری از اشعارش را در این قالب ریخته است. این کتاب در شرح عبداللطیف عباسی دارای 11460 بیت است.

این کتاب شرح عبداللطیف به عبدالله عباسی مسمی به «لطایف الحدائق» که بهترین شرحی است که بر حدیقه نوشته شده است. عباسی محقق، پژوهشگر و سنایی‌شناس بزرگ سدۀ یازدهم هجری است. این دانشمند بصیر که عمری را به مطالعه و تحقیق در آثار ابوالمجد مجدود سنایی غزنوی و مولانا جلال‌الدین بلخی گذرانیده، آثار مفید و گران‌مایه‌ای دربارۀ حدیقۀ سنایی و مثنوی مولوی بلخی نوشته است. وی در عصر شاه‌جهان به خدمت دیوان تن (وزیر مواجب) اشتغال داشت تا که در سنۀ 1045 هـ. با فرمانی از طرف شاه‌جهان به فرمانروایی گولکنده که با دربار شاهی روابط دوستانه داشت فرستاده شد؛ زیرا عبدالله قطب‌الملک یا قطب‌شاه حکمران جدید آنجا هدایایی را به دربار شاه‌جهان فرستاده بود. چون عبداللطیف با فرمان شاهی به سرحد گولکنده رسید، قطب‌شاه او را شخصاً استقبال کرد و با تعظیم فراوان به شهر خویش آورد. وی امر داد تا خطبه به نام شاه‌جهان بخوانند و سکه هم به نام او زد و به دربارش فرستاد و هم موافقت نمود که نام چهار یار گرامی پیامبر در خطبه بخوانند و باج سالانه را به دربار شاهنشاهی بفرستد. عبداللطیف در سال دوازدهم حکم‌داری شاه‌جهان از جهان رفت؛ در حالی که آثار گرانبهای تحقیقی خود را بر بزرگ‌ترین کتب عرفان و ادب یعنی حدیقۀ سنایی به یادگار گذاشت.

کتاب‌هایی که بین مردم قبول عامه داشت، در زمان قدیم فراوان نسخه‌نویسی می‌شده است. بنابراین تحریف‌های کاتبان و سقطات در آن راه می‌یافت که یک نسخۀ آن با نسخۀ دیگر مطابقتی نداشت و کتاب حدیقۀ سنایی نیز مانند مثنوی به همین سرنوشت مواجه بود که عباسی را بر آن واداشت تا نسخ مختلف آن را با هم مقابله نموده و نسخۀ معتبری از آن بسازد و هم شرحی و توضیحی بر آن بنگارد. این نسخه که 11460 بیت دارد، در سال 1038 قمری آغاز و در سال 1041 قمری اختتام یافته و بهترین شرحی است که تاکنون بر حدیقه نوشته شده است.

از ویژگی‌های این کتاب، نسخه‌ای است که عباسی تهیه، مقابله و شرح نموده است. این نسخه بسیاری از دشواری‌های چاپ مرحوم مدرس رضوی را خودبه‌خود حل می‌کند؛ زیرا یکی از معضلات حدیقۀ مدرس ابیاتی است که ارتباط معنایی با قبل و بعد خود ندارد و این مشکل در نسخۀ عباسی تا حدود زیادی مرتفع شده است.

ساختار شرح متفاوت است و عباسی طبق دانسته‌های خود و میزان آشنایی که با سنایی و حدیقه داشته، برخی ابیات را شرح داده است. در بعضی ابیات فقط یکی دو لغت را معنی نموده و اذعان داشته که محتاج به شرح نیست. در بعض موارد نیز یک بیت را مفصل و از زوایای گوناگون با احتمالاتی که در اثر قرائت‌های متفاوت یک بیت ممکن است به ذهن برسد، توضیح داده است.

لغات حدیقه را معمولاً از کتاب «لطایف اللغات» که اثر دیگر مؤلف بوده، نقل کرده که در متن با علامت «لط» و «لطا» مشخص است. جابه‌جا از شواهد شعری از شاعران مشهوری همچون مولوی و سعدی و حافظ بهره برده و گاه نیز شواهدی به‌ویژه در معانی شاذ و نادر برخی کلمات از اشعار شاعران ناآشنایی مثل نادم گیلانی و پرتوی استفاده کرده است. عناصر لهجه‌ای و زبانی در نثر عباسی مشاهده می‌شود؛ برای مثال در ارجاع به آیات قرآنی، از عبارت سی‌پاره استفاده نموده، آیات را به آیۀ آغاز هر جزء قرآن ارحاع می‌دهد.

عباسی در این شرح از کتب معتبر تفسیر، تاریخ، لغت، طب، متون صوفیه و تدکره‌ها استفاده کرده است؛ از جمله صراح، قاموس، برهان، فرهنگ جهانگیری، کشف اللغات، نهایه ابن اثیر، لطایف الاشارات، تبیان، تفسیر حسینی، لباب، منتخب، مقاتل، تاریخ اصفهان سمعانی، زاد المسیر، مؤید الفضلا، موضح، سجة الابرار، بحر الحقایق، بحر الجواهر در طب، سراج المحققین، ساقی‌نامۀ پرتوی، رشحات.

این تصحیح بر اساس نسخۀ لندن و با مقابله با چاپ سنگی قندهار که از روی چاپ  سنگی لکهنو افست شده و نسخۀ دانشگاه تهران تصحیح شده است؛ ولی از آنجایی که ترتیب مطالب چاپ قندهار کامل‌تر و مدون‌تر بوده است، معرفی کتاب بر اساس این چاپ صورت گرفته است.

فهرست مطالب کتاب:

مقدمه

آثار عباسی

کتاب حاضر

شیوۀ تصحیح و معرفی نسخه‌ها

فهرست منظوم ابواب حدیقه

الباب الاول

الباب الثانی

الباب الثالث

الباب الرابع

الباب الخامس

الباب السادس

الباب السابع

الباب الثامن

الباب التاسع

الباب العاشر

نمایه‌ها