معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.​

این کتاب متنی کهن (شاید قرن پنجم یا ششم) از نویسنده‌ای ناشناس است. هرچند کتاب در احکام و اخلاق شرعی است، اما ارزش ویژۀ آن در قدمت زبان و احتوا بر لغات نادر و اصطلاحات کهن زبان فارسی مرسوم در ماوراءالنهر و منطقۀ سغد است. مصحح افزون بر تصحیح کتاب بر مبنای سه نسخۀ موجود و نگارش مقدمه‌ای مفصل، تعلیقاتی هم در معانی لغات کهن و مسائل سبک‌شناسی زبان کهن فارسی بر آن افزوده است.

سبک «حقایق» کهن و اصیل و همان سبک متون قرن چهارم و پنجم است و اگر نبود ذکر ابوعلی دقاق که متوفی در 405 هـ.ق است، هر آینه این احتمال هم قابل تأمل بود که شاید نوشته‌ای از اواخر قرن چهارم باشد. اگر این نثر با نثر امام محمد غزالی مقایسه شود، نثر «حقایق» حداقال یک قرن قدیمی‌تر و اصیل‌تر است. از سوی دیگر باید توجه داشت که نوشتار متون مربوط به حوزۀ سغد و تخارستان قدیم به صورت طبیعی کهن‌تر و اصیل‌تر از متون حوزۀ خراسان‌اند؛ بنابراین نگارش این متن به احتمال زیاد قرن پنجم یا در نهایت اوایل قرن ششم است.

«حقایق» با وجود آنکه از کتب مذهبی است، لغات عربی آن کم است. در ترجمۀ لغات و عبارات عربی، معادل‌های بسیار کهن و فخیم دارد؛ برای مثال ترجمۀ «ثکلتک امّک» گوید: تهی نشیناد مادرت از تو. یا در ترجمۀ «اعد للفقر تجفافا» آورده است: تیر درویشی را برگستوانی ساخته دارد. به جای قطره‌های ادرار می‌گوید: شرک‌هاء پیش‌آب. به طور کلی فخامت و صلابت و آهنگ جملات او یادآور شاهنامه و تاریخ بلعمی است: از آن وقت باز که او را بیافریده است از دشمنانگی را (ص 148) هرکه را پشه آفریده باشد بار پیل بر نتواند داشت (ص 111).

هنوز مردم چندان با عربی و معارف اسلامی آشنایی ندارند و بنابراین مثل همۀ کتب آن دوران اخبار و آیات را به فارسی ترجمه می‌کند و گاهی هم در ترجمه اضافه‌هایی از خود می‌آورد. حذف به قرینه ندارد و بنابراین خوانندۀ امروزی احساس اطناب و پرگویی می‌کند مثل تکرار «گفت» در ص 147.

با آنکه اساس کتاب بر لغات و عبارات پارسی کهن است، اما گاهی از لغات غلیظ عربی هم استفاده کرده است؛ برای مثال متعاقل به معنی کسی که از خود عاقلی نماید یا عون کردن به معنی کمک و یاری.

یکی از راه‌های دفاعی زبان فارسی در مقابل عربی، تصرف در ساخت و معنی لغات بود که در این متن دیده می‌شود: قرابتان به معنی نزدیکان و خویشان، غزات کردن به جای غزا کردن .

لغات و ترکیبات کهن و گاه نادر مربوط به حوزۀ زبانی ترکستان و ماوراءالنهر در این متن وجود دارد. فهرست لغات جداگانه در آخر کتاب آمده است. از جمله لغات نادر می‌توان به این موارد اشاره کرد: پنانج (هوو)، فاژه (خمیازه)، زچکی (نفاس)، قُلاج (مقدار درازی هر دو دست)، گویک (دکمه)، شخولیدن (شوریده داشتن)، شستن (نشستن)، بلایگی (فجور)، دشمنادگی (دشمنی)، گوهر تاب (نوعی معجر).

نویسندۀ ناشناس که به احتمال زیاد از اهالی ماوراءالنهر و ترکستان است، اشعری است: «تا آخر کار چون شود و ختم بنده بر چه باشد ....» که اشاره به دم خاتمیت است. حنفی است و از امام امامان ابوحنیفه سخن می‌گوید. مانند بسیاری از نویسندگان متون کهن دینی از مشایخ بزرگ تصوف از قبیل شقیق، جنید، ابویزید، دقاق و ... سخنان حکایاتی می‌آورد.

این کتاب یکی از منابع قابل توجه برای تاریخ تعصب و جمود فکری است. موسیقی و زن را تقبیح می‌کند و گویی یکی از علمای وهابی امروزی است که سخن می‌گوید: «زن نباید جامۀ رنگین بپوشد و حق ندارد از خانه بیرون رود و اساساً نباید لباس نو داشته باشد تا به هوس بیرون رفتن بیفتد».

این متن از سه نسخۀ چین که نسخۀ اساس مصحح است، نسخۀ کتابخانۀ مرعشی و نسخۀ موجود در کتابخانۀ ملی پاریس تصحیح شده است.

فهرست مطالب کتاب:

پیش‌گفتار مصحح

متن حقایق

الباب الاول: فی العلم

الباب الثانی: فی الصلوة

الباب الثالث: فی الدعاء

الباب الرابع: فی الصوم

الباب الخامس: فی التواضع

الباب السادس: فی حسن الخلق

الباب السابع: فی السخاوة

الباب الثامن: فی العقل

الباب التاسع: فی ستر الله علی العبد

الباب العاشر: فی حفظ اللسان

الباب الحادی عشر: فی الزجر عن الغیبة

الباب الثانی عشر: فی الزجر عن الکذب والخیانة

الباب الثالث عشر: فی ست المؤمن

الباب الرابع عشر: فی النمیمة

الباب الخامس عشر: فی مظالم الناس و ایذایهم

الباب السادس عشر: فی الوزن بالقسط

الباب السابع عشر: فی توقیر اهل البدعة

الباب الثامن عشر: فی الزجر عن الزنا

الباب التاسع عشر: فی حجق الولد علی الوالد

الباب العشرین: فی فضل ذکر الله تعالی

الباب الحادی و العشرین: فی شارب الخمر

الباب الثانی و العشرین: فی الزجر عن اللواطة

تعلیقات

فهرست لغات

فهرست آیات

فهرست اخبار

فهرست اقاویل

فهرست اعلام

فهرست منابع