معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.​

در روز جمعه، پنجم ذیقعدۀ سال 1279 قمری در گلشن اصفهان، شهر هنر و ادب و شعر و ذوق در خانواده‌ای مردی از رجال صاحب‌نام عصر خویش کودکی دیده به جهان گشود که هنوز پای از دوران شباب فراتر ننهاده، گوی بلاغت را با چوگان فصاحت خویش از هم‌عصرانش می‌ربود. محمد مشهور به میرزا نصرالله خان کسروی و متخلص به صبوری از شعرای اواخر قرن سیزدهم و نیمۀ اول قرن چهاردهم هجری قمری و چهارمین فرزند ذکور میرزا ابوطالب خان اصفهانی مشهور به عادل است؛ میرزا ابوطالب در جوانی وارد مناصب دولتی دستگاه حکومت قاجاریه شد و بعدها داخل اجزای امور دفتر خاصۀ ملک جهان خاتم مهدعلیا مادر ناصرالدین شاه قاجار شده و از اولیای تشکیلات وی در اصفهان گردید.

محمد در چنین خاندانی پا به عرصۀ هستی نهاد و در چنین محیطی نمو یافت. سالی پس از وفات پدر بزرگوارش، مادر او وی و سایر خواهران و برادرانش را همراه خویش به تهران آورد. محمد در تهران تحت ارشاد و نظارت والدۀ مکرمه و برادر بزرگ‌ترش میرزا محمدحسین خان فخیم‌الملک تحصیلات عرفی و مکتبی خویش را آغاز نمود. در چهارده‌سالگی به آموختن زبان فارسی و مقدمات صرف و نحو ادبیات عرب مشغول شد؛ هم‌زمان از محضر عالمان دیگری نیز بهره برد و علم هیئت و هندسۀ قدیم و ریاضیات را هم فراگرفت. اساتید وی در آن دوران در مقدمات و رسم‌الخط زبان فارسی، آقا شیخ محمدرضا مازندرانی و میرزا ابراهیم ساوجی ملقب به نایب‌الصدر و متخلص به خلیل و در فنون شعر از عروض و قافیه و صنعت قصیده و غزل، میرزا حسین‌خان سلماسی متخلص به حضوری و میرزا محمد قمی ملقب به شمس‌الفصحا و متخلص به محیط بودند.

پس از به اتمان رسانیدن تحصیلات، در اوایل سلطنت مظفرالدین شاه قاجار، میرزا نصرالله وارد دستگاه دیوانی صدراعظم وقت میرزا علی‌اصغر خان امین‌السلطان گردید و مناصبی را نیز به دست آورد که امروزه از آنها اطلاع دقیقی و مقرون به صحتی در دست نیست.

شاعر در زمان حیاتش افزون بر سرودن اشعار و تدوین دیوان خویش، به تربیت شاگردانی که بعدها هر کدام از نام‌آوران عرصۀ ادبیات معاصر گردیدند، همت گماشت. در میان ایشان می‌توان به سیدکریم امیری فیروزکوهی، سرهنگ محمدعلی نجاتی، سیدعلی عظامی، محمدعلی ناصح و عباس فرات یزدی اشاره کرد که از شعرای بزرگ معاصر کشور به شمار می‌روند.

شاعر پس از مشاغل گوناگون در دستگاه دولتی قاجاریه، چندی در وزارت عدلیه با عنوان مصدقی و مخاطب و با رتبۀ معمار مخصوص، تا آخر عمر با حقوق کمی مشغول به خدمت بود. او بالاخره روز دوشنبه هجدهم آبان ماه 1313 شمسی، به ذات‌الریه مبتلا شد و پس از یک دورۀ سخت و طاقت‌فرسای شش‌روزه، در روز یکشنبه به عالم بالا پرکشید و با پای دیگر افلاک را به سیر نشست.

با توجه به قرارگیری شاعر در بطن انقلاب مشروطیت ایران و نظارۀ نزدیک وی از حوادث آن و همچنین روح آزادی‌خواهی نهفته در نهاد ایشان به گاه استبداد، برخی از اشعارش رنگ و بوی و حال و هوای آن روزگار را در اذهان زنده می‌کند و یاد آن دلاوری‌ها را پایدار می‌دارد.

صبوری را باید یکی از گویندگان متأخر دورۀ بازگشت ادبی می‌دانند. او با آن ذوق سرشار و قریحۀ معنادار و پرمایۀ خویش، در چنین محیطی و متأثر از این گروه و معاصرینی نظیر ادیب الممالک فراهانی، محیط قمی، حضوری سلماسی و دیگران پرورش یافت و چون خمیرمایۀ شایسته و بایسته‌ای در نهادش نهفته بود، به‌‌سرعت ترقی کرد و اشعاری سرود که از حیث فصاحت و بلاغت و معانی بدیع و مطالب رفیع در ادب فارسی اواخر قرن چهاردهم هجری گوهری یکتا و خورشیدی فروزنده است.

نظم و نثر صبوری چه در مجموعۀ دیوان‌هایش و چه در برخی مکاتباتی که از وی بر جای مانده، عاری از تکلف و ابیاتش روان و بسیار گویا هستند و همین امر سخن او را قابل فهم و نکته‌های منظور ذهن او را برای خواننده روشن‌تر می‌کند. به طور کلی می‌توان دیوان صبوری را شامل ابیاتی در مدح و ستایش حضرت رسالت‌مآب و ائمۀ هدی (ع) یا در توصیف اتفاقات و وقایع معاصر با شاعر یا در مدح برخی از رجال و شاهزادگان حکومت قاجار دانست.

مهم‌ترین اثری که به نظر می‌رسد از صبوری باقی مانده و اکنون نیز نسخه‌های یکتا و بی‌همتای آن در خاندان کسروی محفوظ است و بیشتر شهرت، بلکه تمام آوازۀ وی نیز زاییدۀ این اثر است، دیوان بزرگ شعر او در چند مجلد است. این دیوان که نتیجۀ یک عمر کوشش و تلاش شاعر بود، متأسفانه در زمان حیات و پس از ممات او نیز تا این زمان که این بخش از مجلد اول آن در دست علاقمندان قرار گرفته است، طبع نگردیده است. این مجموعه که تقدیم خوانندگان شده است، نخستین کوشش برای طبع بخشی از آن (مجلد اول) است. در همان زمان حیات شاعر، هر از چندی که در محافل ادبی حاضر می‌شد، برخی از اشعار سروده شده را که قرائت می‌کرد، به دوستان اهدا می‌نمود و ایشان نیز در حفظ آن می‌کوشیدند؛ اما این تعداد از برگه‌های اشعار که اکنون در دسترس نیست، لکن برخی از سروده‌های صبوری را که از آنها مستخرج نگردیده، می‌توان در منابعی چند مشاهده کرد.

این بخش از اشعار در یک مجموعه به همراه برخی از رباعیات و برخی نوشته‌های غیرمنظوم شاعر مسمی به رویای اربعه عشر به همراه فهرست غزلیات به ترتیب حروف تهجی و فهرست رباعیات متفرقه و قطعات و مثنویات فی بحر التقارب و مثنویات بحر هزج مسدس مزاحف و مثنویات بحر خفیف و .... در یک مجلد، تجلید و صحافی شده است. تعداد صفحات این دیوان، 285 صفحه بوده و تعداد ابیات و سطور در هر صفحه از 12 سطر تا 16 سطر متغیر است. نوع خط نستعلیق نیم، یک و دودانگ به خط شاعر و برخی از حواشی به خط شکستۀ اوست.