معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.​

زبان عربی در تمدن اسلامی و ایرانی بیش از آنکه زبان یک قوم باشد، زبان علم و فرهنگ مشترک مسلمانان، اعم از خراسانی و عراقی و شامی و ....، از شرق تا غرب عالم اسلام بوده است. در این میان دانشمندان و ادیبان و شاعران ایرانی بسیاری از آثار خویش را به این زبان آفریده و بخش‌های بسیار مهمی از فرهنگ و تاریخ و دانش و تمدن و هنر خود را به این زبان به حافظۀ روزگار سپرده‌اند. به این دلیل آشنایی جدی با تاریخ و فرهنگ ایران، جز از رهگذر این زبان و آثاری که ایرانیان و دیگران به این زبان به وجود آورده‌اند، ممکن نیست. خاقانی شروانی سخنور بزرگ قرن ششم از کسانی است که افزون بر هنر نظم در دو زبان شاعری آن روزگار، یعنی عربی و فارسی، در نثر فارسی و عربی نیز صاحب شیوه و سبکی متمایز بوده است. تمامی ویژگی‌های نثر مصنوع و فنی را در حد کمال در نوشته‌های منثور او می‌توان دید.

چیرگی خاقانی بر زبان و نثر فنی عربی و ارائۀ یکی از نمونه‌های نثرنویسی عالی ایرانیان به این زبان، بیانگر نکات و حقایق تاریخی و اجتماعی متعددی از جمله در مورد زندگی و شخصیت دو مخاطب کمابیش گمنام، اما مهم این نامه‌هاست.

در این کتاب خواننده با دو نمونۀ درخشان عربی‌نویسی خاقانی، یعنی رسائلی که به قطب‌الدین ابهری و اوحدالدین غزنوی نوشته است، آشنا می‌شود. در مقدمۀ مصحح افزون بر اشاره به زندگی و نثرنویسی خاقانی، به مخاطبین نامه‌ها نیز اشاراتی صورت گرفته است.

در نامۀ نخست آگاهی‌هایی ارزشمند در زمینۀ زندگی و شخصیت قطب‌الدین ابهری، عارف آذربایجانی این روزگار و مخاطب مکتوب اول وجود دارد که بخشی از ابهامات در باب او را رفع می‌کند. مضمون نامۀ دوم یگانه گزارشی است که از اوحدالدین غزنوی، شاعر و مترجم چندزبانه و خوشنویس قرن ششم در دسترس است.

اطلاعاتی دربارۀ محیط اجتماعی آذربایجان در قرن ششم و صنعت کاغذسازی در ایران آن روزگار و نکات ارزشمندی دربارۀ خود شاعر؛ به‌ویژه مذهب فقهی و سال وفات او و ..... از دریافت‌های ارزشمندی است که به برکت این دو مکتوب برای نخستین بار در اینجا مورد بررسی قرار گرفته است. رفع ابهام از هویت مؤیدالدین، فرزند بزرگ خاقانی، آشنایی با چهارده بیت عربی و سه بیت فارسی از سخن‌دان شروان که در جای دیگری نیامده و تنها در این متن دیده می‌شود. اشاره به چند ضرب‌المثل کهن فارسی و عربی و تصحیح عباراتی از منشآت فارسی خاقانی به کمک این متن و اطلاعاتی دربارۀ اقوام و زبان‌های رایج آن روزگار که اینک چه‌بسا از یادها رفته‌اند، از جمله غوریان و زبان و نسب آنها و زابلی‌ها و خلج‌ها و زبان و نسب‌شان و دقایق ادبی و لغوی بسیار .... از جمله نکات ارزشمند و فراوانی است که در مقدمه و تعلیقات این کتاب به آنها اشاره شده است.

این دو نامه به‌ویژه از لحاظ شناخت نثر عربی خاقانی و نوع منشآت قرن ششم و روشن کردن زوایایی از تاریخ آذربایجان و تصوف این منطقه، دارای کمال اهمیت هستند. در حاشیۀ نسخه‌های خطی نامه‌ها، پاره‌ای نکات و واژگان توضیح داده شده که همۀ آنها در پانویس صفحات آورده شده‌اند. این ویژگی نشان می‌دهد که متن این نامه‌ها برای تدریس هم به کار می‌رفته است. طبعاً در روزگار کنونی نیز این نامه‌ها را می‌توان به عنوان نمونه‌های عالی نثر عربی ایرانیان در دوره‌های تحصیلات تکمیلی زبان و ادب فارسی و عربی در دانشگاه‌ها مورد مطالعه و تحقیق قرار داد.

فهرست مطالب کتاب:

* مقدمه

سخن نخست

منشآت‌نویسی

منشآت عربی خاقانی

* متن نامه‌ها

* تعلیقات

تعلیقات نامۀ اول

تعلیقات نامۀ دوم

* منابع

* نمایه‌ها