معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.​

«فتوح البلدان» از جمله منابع کم‌نظیر و در مواردی بی‌نظیر تاریخ ایران و جهان اسلام در قرن‌های هفتم، هشتم و نهم میلادی به شمار می‌رود و نه‌تنها در دوران متأخر بلکه طی قرون متمادی به عنوان یکی از مهم‌ترین منابع خاورمیانه و جهان عرب مورد استفادۀ محققان و تاریخ‌نویسان بوده است. هدف از ترجمه و نشر این کتاب، آن است که خوانندۀ ایرانی به منابع اصیل تاریخ کشور خود و جهان اسلام دسترسی پیدا کند و آب از سرچشمه بنوشد و خرد خود را فارغ از تصرف نیات و اندیشه‌ها و روش‌ها برای درک حقایق تاریخی به کار اندازد.

نویسندۀ این کتاب، بلاذری است. وی فرزند احمد فرزند یحیی فرزند جابر بوده است. شهر بغداد به عنوان زادگاه و محل ولادت بلاذری ذکر شده است و دلیلی بر نادرستی این انتساب به نظر نمی‌رسد. ولی تاریخ ولادت او را نه به دقت بلکه به تقریب و از طریق استدلال می‌توان معین کرد. از منابع تاریخی برمی‌آید که وی در دوران کودکی و نوجوانی و بخشی از عهد شباب خود را در زمان خلافت مأمون عباسی گذرانده است. به گفتۀ ابن عساکر و نویسندگان دیگر به نقل از او، بلاذری مأمون را مدح گفته است. افزون بر این مترجم این کتاب نیز بنا بر تحلیلی که در بحث دربارۀ کتاب «عهد اردشیر» (کتاب دیگر بلاذری) گفته است، وی این کتاب را در زمان خلافت مأمون ترجمه کرده است. بنابراین بلاذری هنگام مرگ مأمون، لااقل در اواخر دهۀ دوم عمر خود بوده است و می‌توان تاریخ ولادت او را در آخرین سال‌های قرن دوم هجری برآورد کرد.

از جمله تألیفات بلاذری که ذکر آنها در منابع موجود به جای مانده، چهار اثر است: فتوح البلدان، فتوح البلدان بزرگ، انساب الاشراف، و عهد اردشیر.

«فتوح البلدان» به طور کامل یعنی از ابتدا تا انتها بر جای مانده و جز در چند مورد جزئی تقریباً سالم و دست‌نخورده به زمان کنونی انتقال یافته است. این کتاب بر اساس بلاد مختلف تنظیم شده و تاریخ این بلاد را از نخستین زمان‌های توجه مسلمانان به گشودن و تصرف هر یک از آنها آغاز کرده و غالباً تا عصر خویش ادامه داده است. بدین سبب کار بلاذری با تاریخ‌نویسانی همچون طبری و ابن اثیر و ذهبی و دیگران که به وقایع‌نگاری‌های سالانه و دوره‌ای پرداخته‌اند، کاملا متفاوت است. همچنین اثر او سیره‌نویسی یا کتاب مغازی نیست تا منحصراً به وقایع زمان پیامبر اسلام یا شخصیت معینی مربوط باشد. با این وجود این کتاب یک مجموعۀ کامل تاریخ جهان اسلام در قرن‌های هفتم و هشتم و قسمتی از قرن نهم میلادی به شمار می‌رود و کتابی نیست که به یک بلد یا کشور معین اختصاص داشته باشد؛ مانند النجوم ابن تغری بردی و فتوح الشام واقدی و فتوح المصر و المغرب ابن عبدالحکیم و تاریخ دمشق ابن عساکر و تاریخ حلب ابن عدیم و نظایر آنها. همچنین یک کتاب طبقات یا تاریخ انساب به شمار نمی‌رود.

نوآوری دیگر بلاذری نبودن مقدمه است. بلاذری پس از ذکر نام پروردگار به جای همۀ کارهایی که در مقدمه ذکر می‌شد، در چند سطر کار خود را تشریح نموده و بلافاصله به اصل مطلب پرداخته است و حتی یک جمله از آن‌گونه که در کتاب‌های دیگر، فصل‌ها بدان اختصاص داده شده، به کار نبرده است.

بلاذری در آغاز کتاب خود به اتخاذ یک روش کار اشاره می‌کند. عناصر عمدۀ این روش عبارتند از ادغام و اختصار. منظور از ادغام این است که مؤلف روایت‌های مختلفی را که استماع نموده و به عبارت دیگر داده‌های تحقیق خود را مورد سنجش و ارزیابی قرار داده و نقاط ضعف و خلأ موجود در هر یک از آنها را به کمک بقیه رفع کرده و بدین شکل آنها را با یکدیگر درآمیخته و یک کل به دست داده است. اختصار دومین شیوۀ کار بلاذری است که در پاره‌ای موراد جنبۀ افراس به خود می‌گیرد؛ به‌گونه که مترجم ناچار شده به کمک زیرنویس‌ها زمینۀ موضوع را برای خواننده روشن کند.

مترجم تلاش كرده با وجود سليس و روانى با نثرى ادبى كه با آثار تاريخى همخوانى بيشترى دارد، كار را به انجام رساند. از جمله نكات ديگر ترجمه این موارد است: زيرنويس‌هاى كتاب از مترجم است. قسمت اعظم اين زيرنويس‌ها برای توضيح مطالب متن آورده شده؛ زيرا بلاذرى در اين كتاب شيوۀ اختصار به كار برده و اين شيوه ممكن است سبب ابهام گردد. در مواردى نيز زيرنويس‌ها به دلیل رفع توهماتى است كه نسبت به برخى عنوان‌ها و واژه‌ها وجود دارد و مترجم دلایل صحت نظر خود را پيرامون آنها بيان داشته است. در همۀ موارد سعى شده هرگونه توضيح يا اظهارنظر از سوى مترجم تا حد امكان بر منابع تاريخى و مراجع معتبر استوار گردد. برخى واژه‌ها كه مفهوم اصطلاحى مركب و نسبتاً پيچيده‌اى داشته و ترجمه آنها به لغات ديگر سبب بدفهمى يا نارسايى مطلب مى‌شده است، به گونۀ اصلى خود نقل شده و در عوض مفهوم آنها ذيل صفحات بيان گرديده است. تلفظ اسامى خاص متن براى همگان آسان نخواهد بود و از سويى كاربرد علائم در تمام موارد نيز كار سهلى نيست، بنابراین جمع دو مقصود به عمل آمده و در فهرست اعلام بسيارى از نام‌ها با علائم لازم آورده شده تا در صورت تمايل به آن رجوع شود.

فهارسى كه در پايان كتاب آمده، به ترتيب عبارت است از: نام‌ها؛ مكان‌ها؛ جنگ‌ها، صلح‌ها، فتح‌ها و عهدنامه‌ها؛ كتاب‌ها و نشريه‌ها، و نام‌هاى متفرق.

فهرست مطالب کتاب:

مقدمۀ مترجم

بخش یکم: زندگی بلاذری

بخش دوم: آثار بلاذری

بخش سوم: کتاب فتوح البلدان

نمایه