معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.​

این کتاب پژوهشی است ژرف با نظریه‌پردازی‌های بی‌باکانه. نویسنده بر سر آن است تا از تاریخ دورۀ پسین ساسانی ابهام‌زدایی و از بخشی از اطلاعات پراکنده و آشفته دربارۀ این تاریخ رمزگشایی کند؛ بدان‌سان که از آنچه در این دوره و پس از یورش عرب‌ها بر سرزمین ایران رفت، تصویری روشن و معنادار از منظر ایرانی به دست دهد. پایمردی نویسنده در یافتن روزنه‌های امید و آزمودن همۀ راه‌های ممکن برای روشنگری دربارۀ ابهامات و یافتن حلقه‌های اتصال پراکندگی‌های تاریخی به‌راستی درخور ستایش است. بدین‌سان، نویسنده با رویکردی ریشه‌ای، انتقادی و مقایسه‌ای دربارۀ یکی از مهم‌ترین و مؤثرترین عرصه‌های تاریخ نظریه‌های زیروزبرکننده و شورانگیز پیش رو نهاده است.

نویسنده با بررسی دوبارۀ مجموعۀ گسترده‌ای از منابع نوشتاری و یافته‌های فرهنگی مادی و با مقابلۀ دقیق داده‌های گوناگون دربارۀ چرایی سقوط شاهنشاهی ساسانی و چگونگی فتح ایران به دست عرب‌ها به نظریه‌ای تازه دست یافته است. نظریه‌ای که در این کتاب طرح شده، دست‌کم از چند جهت درخور توجه جدی است. همان‌طور که خود نویسنده در پیش‌گفتار و سخن پایانی کتاب شرح داده است، دلایلی به دست داده‌اند تا نتیجه آن شود که جامعۀ پژوهشی به تاریخ دورۀ باستانی پسین ایران با همۀ اهمیتی که در سیر بعدی تاریخ ایران و تاریخ خاورمیانه دارد، توجهی ناچیز نزدیک به هیچ نشان دهد. نخستین ویژگی برجستۀ این کتاب آن است که پس از سال‌ها رکود پژوهشی در حوزۀ مطالعات تاریخی دورۀ باستانی پسین ایران، توجه پژوهشگران را به این حوزۀ مطالعاتی جلب کرده و در این عرصه جنب‌وجوشی تازه پدید آورده است.

ویژگی دیگر این کتاب آن است که الگوهای نظری را که از زمان استاد فقید کریستنسن در حوزۀ مطالعاتی دورۀ باستانی پسین ایران جا افتاده و مسلّم انگاشته شده بود، از نو بررسی کرده و با دلایلی منقح نادرستی بخش‌هایی از آنها را نشان داده است. برای نمونه یکی از مباحث جالب توجهی که نویسنده در این کتاب مطرح کرده، ارتباط مهاجمان مسلمان با بخش‌هایی از حکومت ساسانی است. نویسنده در کتاب خود نگاه مسلط بر مطالعات ساسانی را مورد نقد قرار داده است؛ نگاهی که طی بیش از هفتاد سال گذشته تحت تاثیر نظریه آرتور کریستینسن بوده است.

نظریه وجود یک شاهنشاهی متمرکز ساسانی در این کتاب رد شده است؛ نویسنده معتقد است حکومت ساسانی شکلی شبیه به یک کنفدراسیون داشته که نتیجه همکاری سیاسی خانواده‌های بزرگ اشکانی و ساسانی بوده است و خانواده‌های اشکانی در بر سر کار آمدن یا سقوط بیشتر پادشاهان ساسانی موثر بوده‌اند. پورشریعتی همچنین اوج همکاری خاندان‌های اشکانی و ساسانی را در زمان پیروزی‌های ساسانیان در زمان جنگ‌های سی‌ساله با رومیان می‌داند و معتقد است تزلزل در اتحاد این خانواده‌ها عامل شکست ساسانیان بوده و باعث پدیدآمدن دوره‌ای از تغییر و بی‌ثباتی در حکومت ایران شده است. دوره‌ای که شاهد بر سر کار آمدن هشت پادشاه و ملکه در طی چهار سال است.

از دیگر نقاط قوت این پژوهش آن است که نویسنده در پژوهشی روش‌مند اساس کار خود را بر همنشینی و مقابلۀ متونی قرار داده است که در گسترۀ زمانی موردنظر در سرزمین‌های گوناگون و به زبان‌های متفاوت نوشته شده‌اند. همین شیوه در شناسایی بعضی شخصیت‌های پارتی که ذکر آنها در منابع مختلف به نام‌های متفاوتی بوده، راهگشا بوده و در بازیابی حلقه‌های مفقودۀ بعضی روایات تاریخی کارساز افتاده است.

این کتاب در دو بخش اصلی «تاریخ سیاسی» و «جریانات دینی» تنظیم شده است. همان‌گونه که از این عناوین پیداست، بخش نخست کتاب به بررسی عوامل و وقایع مؤثر در فروپاشی سلسلۀ ساسانی اختصاص یافته و در بخش دوم نقش تعاملات جریانات دینی رایج در گسترۀ فرمانروایی ساسانیان در به فرجام رسیدن روزگار این سلسله بررسی شده است.

فرد دانر استاد خاورنزدیک دانشگاه لندن دربارۀ این کتاب گفته است: «این کتاب پژوهشی ممتاز و ماندگار است. انتشار این اثر منظری پیش رو می‌گذارد که بی‌درنگ اندیشه را به پیرامون بسیاری از موضوعاتی که کتاب بدان پرداخته است پرواز می‌دهد. از میان کتاب‌هایی که در طی سالیان خوانده‌ام، تنها چند نمونه را به یاد می‌آورم که بتوانند به لحاظ ترکیب شگفت‌انگیز اصالت، تیزبینی، شفافیت ارائه‌ مطالب، بررسی باریک‌بینانه‌ منابع، و رمزگشاییِ عملی معماها با این اثر برابری کنند. من از مطالعه‌ آن بسیار آموختم. به باور من، پس از گذشت هفتاد سال از انتشار ایران در زمان ساسانیان، اثر کریستنسن، کتاب دکتر پورشریعتی از مهم‌ترین آثار منفرد در ارتقای درک ما از تاریخ ایران است. مشخصه‌ چشمگیر این کتاب وسعت دستور کار نویسنده و مهارت او در درهم‌تنیدن قانع‌کننده‌ رشته‌های مختلف است. این رشته‌ها مشتمل‌اند بر رقابت سیاسی دودمانی میان خاندان‌های بلندپایه، فروپاشی ساسانیان پیش از حمله‌ بیزانسی‌ها و عرب‌ها، تنوع دینی در ایران سده‌های میانی، مسائل تاریخ‌نگاری و جزئیات مهمی که از مهرها و اسناد دیگر به دست آمده‌اند. هریک از این موارد به‌تنهایی می‌توانند پژوهشگران را سال‌ها در ژرفای خود گرفتار کنند ــ کما اینکه با بسیاری چنین کرده‌اند ــ اما پورشریعتی هریک از آن موضوعات را در کلیتی مرکب و معنادار متحد کرده و در بررسی دقیق‌تر هریک از آنها سهیم بوده است».

فهرست مطالب کتاب:

پیش‌گفتار مترجم

نکاتی دربارۀ حرف‌نویسی و ارجاعات

مقدمۀ نویسنده بر ترجمۀ فارسی

سپاسگزاری

سخن آغازین

فصل اول: پیش‌آگهی‌ها

بخش اول: تاریخ سیاسی

فصل دوم: اتحادیۀ ساسانی ـ پارتی، تعبیری بازنگریسته از نظام حکومتی ساسانی

فصل سوم: فتح ایران به دست عرب‌ها

فصل چهارم: حکومت‌های دودمانی طبرستان

بخش دوم: جریان‌های دینی

فصل پنجم: نمای دنی دورۀ ساسانی

فصل ششم: قیام‌های دورۀ باستانی پسین در خراسان و طبرستان

سخن پایانی

جدول‌ها، تصویر و نقشه

منابع

واژه‌نامه

نمایه