معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.​

تقی دانش مشهور به ضیاء لشکر و مستشار اعظم از ادب‌دانان و دانشی‌مردان و سخنوران سدۀ سیزدهم و چهاردهم است. او به سال 1240 در شهر تفرش زاده شد و به سال 1326 در تهران چشم از جهان فرو بست. او سخن‌گستری بود پرکار و فراخ‌اندیش و گسترده‌گام که در قلمروهایی گوناگون از ادب شکرین و شیوای فارسی طبع‌آزمایی کرد و کامگار و پرتوان، خامۀ نوان را به کردار گزیده‌گوان به ناورد و بردابرد درآورده است. آثاری که از او برجای مانده عبارتند از: دیوان، دیوان حکیم سوری، تذکرۀ صدر اعظمی، تذکرۀ آش کشکیان، بیان حقیقت، نوشین روان، فردوس برین، جنت عدن، و اکسیر اعظم.

مثنوی «اکسیر اعظم» در حدود پنج‌هزار بیت به سبک مثنوی مولانا جلال‌الدین رومی در سال‌های واپسین زندگی شاعر نوشته و ضبط گردیده و حاوی دقایق و ظرایف فراوانی می‌باشد که خوانندۀ کنجکاو و نکته‌سنج را با خود به اوج می‌برد.

این مثنوی هم در چونی و پیام، هم در پیکره و زبان، نزدیک‌ترین است به مثنوی مولانا. در ساختار برونی و ریخت‌شناختی آن، در زبان و پیکره، سوی و رویی از شور و گرما و تاب و تپش سخن مولانا در آن می‌توان یافت و در ساختار درونی و پیام‌شناختی آن، نمونش و نشانی از ژرفای اندیشه و شکوه و شگرفی رأی و راز آن پیر و پیشوای بزرگ را، در مکتب فکری درویشی و آیین‌های نهان‌گرایی.

تقی دانش در این مثنوی به شیوۀ شکرین و دلنشین آن خداوندگار خداجویان خرم‌خوی، می‌کوشد که اندیشه‌های بلند هستی‌شناختی و رازهای باریک و نهان خداشناسی و آموزه‌های درویشی و نهفته‌های ناب و دیریاب نهان‌گرایی را در کالبد داستان‌هایی در برون بسیار یاده، گاه نیز برافزون مردمی و پیش پاافتاده بگنجاند و آنها را به آشکارترین و آسان‌ترین روش پیش روی خواستاران و دوستاران آگاهی و روشن‌راهی و خداخواهی بنهد.

در «اکسیر اعظم» این داستان‌ها که گاه کوتاهند و کمابیش بلند، گوناگون‌اند و ساناسان و از سرچشمه‌هایی پرشمار، برگرفته و ستانده شده‌اند؛ پاره‌ای آنها داستان‌هایی اسلامی‌اند و به پیامبر و پیشوایان دین و چهره‌های دیگر در تاریخ اسلام باز می‌گردند؛ پاره‌ای نیز برگرفته از آبشخورهای عبرانی و ترسایی‌ند؛ پاره‌ای دیگر به نابی ایرانی‌اند و برآمده و برگرفته از فرهنگ و تاریخ ایران؛ بیشتر این داستان‌های ایرانی از تاریخ و فرهنگ ایران باستان برگرفته شده‌اند و از برترین و بنیادین‌ترین آبشخور آن یعنی شاهنامه؛ داستان‌هایی از قبیل رانده شدن پرده‌دار از درگاه انوشیروان و دزدیدن او آوند زرین را یا نهان شدن باربد در شاخساران درخت سبز گشن و آواز برکشیدن و از هوش بردن خسرو، پرویز را، در باغ، با فسون فسانه رنگ خنیای خویش یا نبرد یازده رخ که به گستردگی در شاهنامه سروده و بازنموده آمده است. گاه داستانی ایرانی از سرچشمه‌ای دیگر جز شاهنامه در این مثنوی آمده است؛ برای نمونه داستان آن ماهی‌گیر که ماهیان در دام افکنده‌اش را به بارگاه خسروپرویز برد تا بدو پیشکش بدارد؛ نیز داستان لیث صفار و دستبرد زدن او به گنجینۀ درهم امیر سیستان. گویی پاره‌ای از داستان‌ها در این مثنوی، برگرفته از آبشخورهایی کمتر شناخته‌شده و پرآوازه است؛ داستان‌هایی چون داستان آن دیندان که به بزم دانشوران و بلندپایگان درآمد و از آن رو که جایی در پیشگاه نبود که او آن را شایستۀ خویش بداند و درنشیند، بر رف برنشست و شگفتی همگان را برانگیخت.