معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.​

بی‌شک خواجه عبدالله انصاری نابغه‌ای بود که بلندترین قله‌های معرفت را درنوردید. سخنان شیوا و دلنشین او به واسطۀ جادوی عشق و ایمان مواج در ضمیر پرتلاطمش هماره خیل عظیم مشتاقان را به تحسین و کرنش در برابر عظمت آن واداشته است. مردی که از هزاره‌ها هزارتوی عشق عبور کرده و هفت‌خوان هولناک طریقت را بی‌بیم و تردید پشت سر گذارده و از چشمۀ زلال جاودانگی سیراب شده و به کیمیای سعادت دست یازیده است. او یکی از کیمیاگران روحانی مشرق‌زمین است که کمتر می‌توان نظیری برایش جست.

در قلمروهای دست‌نیافتنی عرفان او را شکوهی است که گذر زمان رنگ کهنگی به آن نمی‌زند و هر کلامی از او دنیایی پرعظمت و سراسر شکوه وجلال را فراروی ما می‌گشاید که ورود بدان مجالی سترگ می‌طلبد. خواجه بی‌شک از گویندگان بنام و بلندپایۀ شعر و ادب پرسی است که کلام شیوایش از دل برآمده و بر دل نیز می‌نشیند. ادبیات برای او مقوله‌ای تجملی یا مسیری برای ارتزاق و ایصال به ثروت و مکنت نبوده، بلکه رازگویی از اسراری است که سینه‌های شرحه‌شرحه از فراق محبوب ازلی را به زمزمه وامی‌دارد. تحول شگرف ادبیتا فارسی به سدۀ پنجم هجری بی شک تا حد زیادی وامدار ذوق و قریحۀ کم‌نظیر اوست.

خاستگاه این جریان، خراسان و ماوراءالنهر بوده است و اساساً در همین دوران ادبیات فارسی در کنار زبان و ادبیات عربی، رفته‌رفته رسمیت می‌یابد و نظم و نثر فارسی نیز با تحولات شگرفی روبرو می‌شود. این تحول به‌ویژه در نثر صوفیانه بی‌شک کاملاً قابل مشاهده است. استفاده از ظرفیت‌های شعری در نثر که میان هنرنمایی و تزئینات کلامی دست و پا می‌زند، نثر را به شعر نزدیک کرد و از نمونه‌های بارز این نزدیکی، سوزوگدازهای عاشقانه‌ای بود که در «مناجات‌نامۀ» پیر هرات مشاهده می‌شود. تسلط خواجه بر صرف و نحو در هر دو حوزۀ ادبیات فارسی و عربی و نیز تبحر وی در سرودن شعر به هر دو زبان، یکی دیگر از امتیازات پیر هرات است و در گسترش و رشد ادبیات عرفانی فارسی مؤثر بوده است.

خواجه در رسائل موجود فارسی خویش در موارد مختلف از شعر استفاده کرده است. در این رسائل برخی از اشعار از دیگران نقل شده که بعضی از آنها با تفاوت‌هایی در آثار دیگر بزرگان مشایخ تصوف نیز آمده است. از خواجه آثار باارزشی باقی مانده است؛ اما برای غور و تعمق در آراء و عقاید او اثر ماندگار و بی‌بدیلش «منازل السائرین» به‌راستی بهترین منبع و مأخذ است. آکنده بودن نوشته‌های خواجه از تعابیر دشوار عرفانی و بیان مطالب به شیوۀ اشاری و رازورزانه کار خوانندۀ این آثار را با دشواری روبرو می‌نماید. تلفیق اندیشه‌های کلامی و آموزه‌های مذهبی با نگره‌های عرفانی اسلوب ویژه‌ای به این اثر بخشیده و برای تبیین اصول سلوکی به آن هیئتی شگرف داده است. بعدها پیران راه رفته و آشنا با مبانی و مضامین عارفانه در میدان شرح این متن گام نهادند و آثار گرانسنگی را پدید آوردند.

خواجۀ انصاری در این کتاب، مقامات و منازل سالکان را یکایک مورد ارزیابی قرار داده و به نیکی از عهدۀ تبیین آنها برآمده است. شیوۀ خواجه آن است که در آغاز هر یک از باب‌ها، آیه‌ای از آیات قرآنی را بیان می‌دارد تا نشان دهد که شریعت و طریقت و حقیقت با هم هماهنگی و هم‌خوانی دارند و عرفان و قرآن و برهان بر هم منطبق هستند.

به لحاظ محتوایی این کتاب گونه‌ای روانشناسی استعلایی است: روانشناسی انسان سالک؛ روانشناسی رو به گسترش عارفی که منزل به منزل به سوی مقصد اقصای روح سیروسلوک دارد. وقی گام برمی‌دارد، منزل است و وقتی می‌ایستد، مقام؛ با هزارویک منزل همانند هزارویک شب؛ اما اینجا هزارویک شب عاشقانه سفری عرفانی است در درون. کتاب از بدایات آغاز شده و به نهایات ختم می‌شود. در این میان باید منازل مختلفی پشت سر گذاشته شود.

بخش مقدماتی سفر یا بدایات با «یقظه» آغاز می‌شود، یعنی بیداری و این یعنی اینکه گام نهادن در سفر روح جز با خیزش از خواب تن و طبیعت میسر نخواهد بود. بیداری درونی تو را با بازگشت می‌برد: «توبه». پس از توبه باید میزان خرای‌های خود را برآورد کند و در ضمن بپرسد چه دارد؟ در کجاست؟ می‌خواهد به کجا برود؟ قصدش چیست؟ و مقصودش کیست؟ این از خود حساب خواستن، «محاسبه» خوانده شده است. پس از آن در عذر گذشته باید بکوشد: «انابه» و سپس باید بیندیشد که چه بوده است و چه هست و چه می‌‌تواند باشد؟ یعنی «تفکر». پس از این باید خدای را یاد کند و به خود نهیب زند: «تذکر». به ریسمان الهی چنگ زند و از خدای خویش یاری بخواهد: «اعتصام». سپس از شیطان و نفس دور باید شود: «فرار». زین پس از تن‌آرایی و تن‌پروری خبری نیست: «ریاضت». شاید دلیل بیشتر مشکلات پیش روی سالک این است که سخن بایسته و شایسته نمی‌شنود. پس باید از این پس نیوشای سخن دل و سخن خدا بود از برون و درون: «سماع».

در این کتاب مترجم و مصحح کوشیده تا در حد امکان با توجه به متن اصلی، ترجمۀ خوب و کاملی از متن «منازل السائرین» پیش روی خواننده قرار دهد. در این ترجمه به هر متنی که می‌توانسته در روشن شدن موضوع کمک کند، مرجوع شده است.

فهرست مطالب کتاب:

مقدمه

متن منازل السائرین

بخش نخست: آغازها

بخش دوم: درها

بخش سوم: معاملات

بخش چهارم: اخلاق

بخش پنجم: اصول

بخش ششم: وادی‌ها

بخش هفتم: حالات

بخش هشتم: ولایت‌ها

بخش نهم: حقایق

بخش دهم: نهایت‌ها