معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.​

یکی از خاندان‌های سرشناس و تأثیرگذار حوزۀ سیاست و فرهنگ در ایران عصر قاجار و پهلوی، خاندان فروغی است. سابقۀ حضور این خانواده در عرصۀ مسائل سیاسی مطابق آنچه در مقالات فروغی و خاطرات محمود فروغی آمده، به اواخر صفویه برمی‌گردد که یکی از اسلاف این خانواده به نام میرزا ابوتراب در شورای مغان به دعوت نادرشاه برای تصدیق سلطنت او به عنوان نمایندۀ اصفهان حضور داشته است. همچنین محمدمهدی ارباب اصفهانی، پدر محمدحسین فروغی، اندیشمندی نامدار در علم تاریخ، جغرافیا، هیئت، نجوم و مؤلف کتاب «نصف جهان فی تعریف الاصفهان» بوده و در امر تجارت نیز نامی بلند داشته است. بنابراین نیاکان فروغی اول و دوم، عمدتاً اهل تجارت و دانش بوده‌اند و آن‌چنان که در انی کتاب آمده، محمدحسین فروغی در عصر ناصری هم به ریاست ادارۀ انطباعات رسید و هم توانست نخستین روزنامۀ غیردولتی را با عنوان «تربیت» منتشر کند که در تنویر افکار عمومی و وقوع انقلاب مشروطه بی‌تأثیر نبود.

محمدحسین فروغی و فرزندش محمدعلی را باید در زمرۀ روشن‌فکران ایران عصر قاجار و پهلوی به شمار آورد که در شاکلۀ قدرت و حکومت و پیدایی حوادث مرتبط با آن نقشی غیر قابل انکار داشته‌اند. تعدادی دیگر از اعضای این خاندان مانند ابوالحسن فروغی فرزند دیگر محمدحسین فروغی و بعشی از فرزندان محمدعلی فروغی مانند محسن و محمود فروغی نیز تا حدودی در عرصه‌های سیاسی نقش‌آفرینی کرده‌اند؛ گرچه با نیاکان سیاس وادیب خود به هیچ‌وجه قابل قیاس نیستند.

در برابر نسل اول روشن‌فکران که انقلاب مشروطه را باعث شدند و محمدحسین فروغی متعلق به این نسل می‌باشد، نسل دوم روشن‌فکران که فروغی پسر در زمرۀ برجسته‌ترین آنان به حساب می‌آید، با نوعی دگماتیسم و جزم‌انگاری از یک‌سو برای مبارزه با محدودیت شرعی و خرافه‌های سنتی و از سوی دیگر برای مبارزه با حکام و رؤسای محلی و عشایری که در غیاب نظام متمرکز دولتی به سلیقه و ارادۀ خود، بر امور جاری مسلط بودند، خود را کاملاً تسلیم اقتدار سیاسی ـ نظامی پهلوی کردند و تجدد را از سطح متعالی جهان‌بین نوین و رهیافت نقادانه نسبت به انسان و جهان به سطح تقلید از ظواهر و مظاهر فرهنگ و تمدن غربی تنزل دادند.

این کتاب به بررسی کارنامۀ سیاسی محمدعلی فروغی می‌پردازد. در باب آنچه می‌توان سرنوشت مردان نامی خواند، همواره در تاریخ ایران افراط و تفریط‌های بسیار رفته است. محمدعلی فروغی نیز از این موضوع نمی‌توان مستنی دانسته شود. این نوشتار با نکوهش‌های یک سویه و تمجیدهای غلوآمیز در مورد فروغی موافقت ندارد و تلاش دارد تصویر فروغی را آن‌چنان که اسناد واگویه کرده‌اند، در معرض نقادی و داوری قرار دهد. شاید مهم‌ترین نقصیه کارنامه سیاسی ـ فرهنگی فروغی، عدم توجه جدی به آثار و تألیفات وی باشد. بررسی، نقد و تحلیل آثار فروغی دفتری ستبر و جداگانه می‌طلبد. بدین جهت در این دفتر کارنامه سیاسی فروغی بیشتر مورد توجه واقع شده تا کارنامه فرهنگی وی.

کتاب در چهار فصل و یک ضمیمه شامل ساختار اجتماعی ایران و زمینه‌های پیدایی جریان روشنفکری در عصر قاجار، کارنامه سیاسی ـ فرهنگی محمدعلی فروغی در این دوران، حیات سیاسی ـ فرهنگی فروغی در دوران پهلوی، فروغی و انتقال قدرت به پهلوی دوم و زندگی سیاسی ادبی محمدحسین فروغی در دوره قاجار تهیه شده است و عمدتا برشی کوتاه از نیمه دوم تاریخ دوران قاجار تا کمی پس از سقوط پهلوی اول را شامل می‌شود.

فهرست مطالب کتاب:

پیشگفتار

فصل اول: ساختار اجتماعی ایران و زمینه‌های پیدایی جریان روشن‌فکری در عصر قاجار

فصل دوم: کارنامۀ سیاسی ـ فرهنگی محمدعلی فروغی در دوران قاجار

فصل سوم: کارنامۀ سیاسی ـ فرهنگی محمدعلی فروغی در دوران پهلوی اول

فصل چهارم: فروغی و انتقال قدرت به پهلوی دوم

ضمیمه: زندگی سیاسی ـ ادبی محمدحسین فروغی

منابع

فهرست اماکن و اشخاص