۱۵۹۱
۴۳۵
شعر سایه در موسیقی ایرانی

شعر سایه در موسیقی ایرانی

پدیدآور: مهدی فیروزیان ناشر: هنر موسیقیتاریخ چاپ: ۱۳۹۸مکان چاپ: تهرانتیراژ: ۵۰۰شابک: 7ـ7ـ91127ـ600ـ978 تعداد صفحات: ۶۴۰

خلاصه

این کتاب دومین جلد از طرح پژوهشی «سایه و موسیقی» و پس از پژوهش دربارۀ «موسیقی ایرانی در شعر سایه» است که نویسنده به سراغ «شعر سایه در موسیقی ایرانی» رفته تا نشان دهد خنیاگران در کارهایشان چگونه و تا چه اندازه از شعرهای سایه بهره برده‌اند.

معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.​

 

امیرهوشنگ ابتهاج (سایه) شاعر بلندآوازۀ روزگار، آزموده‌هایی در ترانه‌سرایی نیز دارد؛ اما دوست‌داران موسیقی که در کارهای موسیقایی نام او را بسیار شنیده‌اند، می‌پندارند سایه ترانه‌های بسیاری سروده است. این پنداشت درست نیست و باید دانست هرچند همواره و به‌درستی از سایه در شمار ترانه‌سرایان برجسته هم یاد می‌شود، او ترانه‌هایی اندک‌شمار دارد و بیش از 98 درصد سروده‌هایی که از او در کارهای موسیقایی شنیده می‌شود، شعرهایی هستند که آهنگ‌سازان بر آنها آهنگ نهاده‌اند یا خوانندگان بر آنها آواز خوانده‌اند.

این کتاب دومین جلد از طرح پژوهشی «سایه و موسیقی» و پس از پژوهش دربارۀ «موسیقی ایرانی در شعر سایه» است که نویسنده به سراغ «شعر سایه در موسیقی ایرانی» رفته تا نشان دهد خنیاگران در کارهایشان چگونه و تا چه اندازه از شعرهای سایه بهره برده‌اند. در این کتاب بیشتر سخن دربارۀ موسیقی دستگاهی ایرانی است و آنچه با نام سنتی یا نو به گونه‌ای در آن چارچوب بگنجد. اشاره‌هایی نیز به گونه‌های دیگر از جمله موسیقی پاپ و راک شده است. همچنین گرچه نام کتاب «شعر سایه در موسیقی ایرانی» است، از آنجا که بنیاد کار بر یافتن شعرهای سایه در آثار موسیقایی بوده، از برخی آثار که موسیقی ایرانی شمرده نمی‌شود، نیز یاد شده است.

در نخستین فصل این کتاب، نویسنده از چگونگی پدیدآمدن برخی آثار موسیقایی با شعر سایه سخن گفته و داده‌ها را در دوازده بخش جداگانه سامان داده است. در هر بخش افزون بر پرداختن به یک برنامۀ موسیقایی که با شعر سایه پدید آمده است، پای یک موضوع در شناخت شعر یا زندگی سایه نیز پیش کشیده شده است. موضوع بخش‌های این فصل به این ترتیب است: 1. بهار غم‌انگیز: شعرهای سیاسی و اجتماعی سایه در دهۀ سی، گل‌های تازۀ شمارۀ هفت (دی 1351)؛ 2. کماندار فتنه: بازتاب رویدادهای زندگی خصوصی در شعر سایه، گل‌های تازۀ شمارۀ 12 (بهمن 1351)؛ 3. یاد هما: سوگ‌سرودهای سایه، گل‌های تازۀ شمارۀ 29 (خرداد 1352)؛ 4. ای عشق همه بهانه از توست: عاشقانه‌سرایی سایه، گل‌های تازۀ شمارۀ 52 (مهر 1352)؛ 5. گریۀ لیلی: ارج نهادن بر موسیقیِ سازی در برنامه‌سازی، گل‌های تازۀ شمارۀ 130 (1353)؛ 6. همنشین درد: پیمان و وفاداری در شعر سایه، گل‌های تازۀ شمارۀ 190 (1356)؛ 7. جان جان: گرایش عرفانی سایه، گلچین هفتۀ شمارۀ 81 (تیر 1356)؛ 8. درد گنگ: درد و رنج در سروده‌های سایه، گلچین هفتۀ شمارۀ 108 (بهمن 1356)؛ 9. حصار: نگرش اجتماعی و سیاسی در برنامه‌سازی، گلچین هفتۀ شمارۀ 115 (خرداد 1357)؛ 10. یادگار خون سرو: شعر انقلابی در دهۀ 50، چاووش شمارۀ شش (آذر 1358)؛ 11. ستارۀ شب‌زنده‌دار امید: دوری از یار و دیار، مجموعۀ «همیشه در میان» (1366)؛ 12. بال در بال: گزارش گستردۀ برنامه‌ای موسیقایی در آلمان، مجموعۀ «بال در بال» (مهر 1377). میان موضوع برگزیده و برنامۀ موسیقایی بررسی‌شده در هر بخش پیوندی وجود دارد؛ برای نمونه در گل‌های تازۀ شمارۀ هفت، یکی از شعرهای سیاسی و اجتماعی سایه در دهۀ 30 با نام «بهار غم‌انگیز» خوانده شده و از همین رو در بخشی که هم‌نام آن شعر است، به شعرهای سیاسی و اجتماعی سایه در دهۀ سی پرداخته شده است.

مهم‌ترین سنجه‌ها برای گزینش شعر در موسیقی ایرانی، «ساختار»، «سادگی و روانی زبان»، «واژه‌ها»، «وزن» و «موضوع» است. کمتر پیش می‌آید سروده‌‌های شاعری در هر پنج سنجه و از هر دید شایستۀ بهره‌برداری موسیقایی باشد؛ اما چنان‌که در فصل دوم کتاب نشان داده شده، شعر سایه چنین است و افزون بر پنج سنجۀ یادشده، جذابیت مهم دیگری دارد که زیر عنوان «پیوندهای بینامتنی و رنگ آشنا» به خواننده در این کتاب شناسانده شده است. پس از آن در بخش «آوازه و آواز» این فصل نشان داده شده که گزینش شعر سایه تا چه اندازه در شناخته شدن او میان مردم نقش داشته است و در بخش پایانی این فصل، «نگاه سایه به سنجه‌های گزینش شعر» بر اساس گفته‌های اندکش دربارۀ این موضوع در کتاب «پیر پرنیان‌اندیش» بررسی شده است.

هرچند موسیقی هنر برتر و به زبان دیگر شاه هنرهاست، خنیاگر برای آنکه بتواند نغمه را چنان‌که می‌شاید، شاهانه بر تخت زبان بنشاند، افزون بر دانش موسیقایی، نیازمند شناخت سازوکارها و هنجارهای زبان و ادبیات است. اگر درآمیختن شعر و موسیقی بی‌آگاهی از دو دانش ادبیات و موسیقی به انجام رسد، از ارج اثر هنری در هر یک از دو شاخۀ یادشده کاسته می‌شود. پس می‌باید شعر را شناخت و به پاس شعر می‌باید از موسیقی آگاهی یافت. نویسنده در فصل سوم کتاب به هنجارهای پیوند شعر و موسیقی پرداخته و این هنجارها را به لحاظ بافت معنایی، ساختار دستوری، موسیقی بیرونی، موسیقی کناری و بدیع بررسی کرده است.

هرچند از شعر و موسیقی هر دو از خانوادۀ بزرگ هنرند، ناهمسانی‌های آن دو بیش از همسانی‌هایشان است و همین نکته باعث می‌شود در فرایند پیونددادن شعر و موسیقی، هر یک از آن دو در معرض آسیب‌هایی قرار بگیرد. شناخت سازوکار و هنجار هر یک از دو سوی پیوند، در کاهش آسیب‌ها و افزایش همسویی‌ها نقش بسیار کارسازی دارد و در فصل چهارم کتاب کوشیده شده با شناسایی زمینه‌های پدیدآمدن کاستی و لغزش در پیوند شعر و موسیقی، دوست‌داران این زمینۀ هنری تا اندازه‌ای از آسیب‌های پیش‌رو در کار دشوار درآمیختن شعر و موسیقی آگاهی یابند. آسیب‌هایی که در این فصل بررسی شده، عبارتند از: دست‌بردن در شعر سایه، لغزش در خواندن شعر سایه و بازخواندن شعر سایه.

در فصل بعدی 465 اثر موسیقایی پدیدآمده با شعر سایه، با جداکردن دفترهای سه‌گانۀ «سیاه مشق» (518 اثر)، «تاسیان» (107 اثر) و «بانگ نی» (20 اثر) و با دسته‌بندی قالبی اشعار در دو شاخۀ «تصنیف» (417 اثر) و «آواز» (228 اثر) نام برده شده است. روی هم 160 شعر از سروده‌های «سیاه مشق» و «تاسیان» در آثار موسیقایی به کار رفته است. از 122 شعر «سیاه مشق» که بر آنها آثار موسیقایی ساخته‌اند، بر 56 شعر هم تصنیف و هم آواز پدید آورده‌اند. بر 34 شعر تنها تصنیف ساخته شده و 32 شعر تنها به آواز خوانده شده است. از 38 شعر «تاسیان» در آثار موسیقایی، بر 10 شعر هم تصنیف و هم آواز پدید آمده است. بر 25 شعر تنها تصنیف ساخته‌اند و بر سه شعر تنها آواز خوانده شده است. ترتیب یادکرد کتاب‌ها بر اساس تاریخ چاپ است و ترتیب آمدن قالب‌های شعری بر اساس شمار بیشتر آثاری که بر ابیات هر قالب ساخته شده است.

در فصل پایانی کتاب، با بررسی 304 شعر سایه(غزل: 147ـ نیمایی: 76ـ چهارپارهـ 18ـ دوبیتی: 17ـ رباعی: 14ـ مثنوی: 11ـ آزاد: 10ـ قطعه: 6ـ غزل ناتمام: 3 ـ و تک‌بیت: 2)، نمایۀ تاریخی سروده‌های او با سه‌گونه دسته‌بندی بر اساس «شعرها» (دارای دسته‌بندی بر بنیاد دهه‌ها)، «دهه‌ها» و «سال‌ها» فراهم آمده است.

فهرست مطالب کتاب:

پیش‌درآمد

درآمد

از پس پرده‌ها

سنجه‌های گزینش شعر

هنجارشناسی پیوند شعر و موسیقی

آسیب‌شناسی پیوند شعر و موسیقی

شناختنامۀ آثار

نمایۀ تاریخی سروده‌های سایه

کتابنامه

نمایۀ آثار

نمایه

نظر شما ۰ نظر

نظری یافت نشد.

پربازدید ها بیشتر ...

ایران در آینۀ شعر روس

ایران در آینۀ شعر روس

میخاییل سینلنیکوف

این کتاب برگرفته از کتاب «ایران و درون‌مایه‌های ایرانی در شعر شاعران روس» اثر میخاییل سینلنیکوف شاعر

دیگر آثار نویسنده بیشتر ...

نامه های محمدعلی فروغی

نامه های محمدعلی فروغی

به کوشش محمد افشین‌وفایی، مهدی فیروزیان

نامه‌های فروغی جنبه‌های متعددی دارد؛ او که در زندگانی 65 ساله‌اش در راه خدمت به میهن دمی از پای ننشس

همسایۀ آفتاب؛ زندگی، نقد و تحلیل اشعار قیصر امین‌پور

همسایۀ آفتاب؛ زندگی، نقد و تحلیل اشعار قیصر امین‌پور

مهدی فیروزیان

قیصر امین‌پور (1338ـ1386) شاعر، ترانه‌سرا، نویسنده، پژوهشگر، روزنامه‌نگار، سردبیر ماهنامۀ ادبی ـ هنر