معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.​

شاهنامه به عنوان حماسۀ ملی ایران همواره مورد اقبال ایرانیان بوده است. اما شاهنامه متنی دشوارِ آسان‌نماست و فهم در گرو درک و شناخت مخاطب از دانش‌های گوناگونی همچون اسطوره‌شناسی، تاریخ، ادبیات، زبان‌شناسی، جغرافیا و .... است. این کتاب کوششی است برای درک و شناخت بهتر مواضع جغرافیایی گوناگونی که در شاهنامه ذکر شده‌اند.

توجه به دانش جغرافیا از دیرباز در میان ایرانیان سابقه داشته است. از اشارات جغرافیایی اوستا تا متون پهلوی عهد ساسانی و متن مستقل شهرستان‌های ایرانشهر گرفته و سپس متون پرشمار جغرافیانویسان عهد اسلامی که از همان قرن سوم هجری رخ نمودند و در قرن چهارم که عصر فردوسی و دولت سامانی بود، رشد چشمگیری داشتند.

اعلام جغرافیایی شاهنامه چند نوع هستند: بخشی از اسامی هنوز با همان نام باقی مانده‌اند و موقعیت جغرافیایی آنها مشخص است: مانند آمل، اهواز، بخارا، بلخ، جیحون، خراسان، سمرقند، مرو، نیشابور و .... .بخشی تغییر نام داده‌اند، مانند آموی، ابرشهر، بارود، بردع، برکوه، چاچ، خره‌اردشیر و .... .بخشی از اسامی در منابع ذکر شده و شناخته شده‌اند، اما در طول تاریخ از بین رفته‌اند؛ مانند اسطخر، اندراب، بامین، بلیکان، بیکند، پنجهیر، تیز، خلخ و .... . بهشی به مرور فراموش شده‌اند و امروزه مکان آنها مشخص نیست؛ مانند الماس رود، ایتاش، تمور، جرمنه، دز گنبدان تیغ، دز لاژوردین، دشت دغوی، رویینه، شاپورگرد، شبدز، شمیران و .... . برخی از نام‌ها جنبۀ اساطیری دارند همچون آب حیوان، برگوش، بیداد، سگسار، گرگساران، نرم‌پای، هروم (= شهر زنان)، هفت کشور و .... . برخی از نام‌ها جنبۀ افسانه‌ای دارند همچون بهرام تل، چاه ارژنگ، شیرچین، چین‌ستان، خرم، دشت نخچیرگان، هفتخان و .... .

این فرهنگ بر اساس شاهنامه پیرایش دوم استاد خالقی مطلق تدوین شده است و چنانچه در مواردی برای شرح برخی مطالب ارجاع به پیرایش نخست ایشان بوده باشد، قید شده است. این فرهنگ شامل حدود 350 مدخل بدون تکرار است. منظور از بدون تکرار این است که وقتی دو نام یا بیشتر به یک جایگاه واحد اشاره دارند، در نخستین بار توضیح کامل آورده شده و در موارد بعد، فقط ابیات شاهد ذکر شده و برای توضیح به مدخل نخست ارجاه داده شده است. اساس این فرهنگ فهرست نام جای‌ها در پایان مجلدات شاهنامه پیرایش دوم استاد خالقی مطلق است. البته برخی از نام‌ها از فهرست نام جای‌ها در پایان مجلدات شاهنامه افتاده‌اند، مثلاً دریای سبز، رود کشف، کوش، کوه هند، مافرخان، ناهوشمندان و ... که اینگونه موارد به مداخل فرهنگ افزوده شده‌‌اند.

روش کار در تدوین این فرهنگ بدین صورت است که ابتدا به ذکر خلاصۀ مهم‌ترین اطلاعات در باب مدخل مربوطه بر اساس تحقیقات معتبر پرداخته، سپس از ارجاع به منابع کهن نیز غفلت نشده است؛ اما نقل قول‌های چندبندی از این متون آورده نشده است؛ چراکه سبب افزایش حجم چندبرابری کتاب می‌شد. فهرست منابع پایان کتاب نیز سعی داشته معتبرترین کتب و مقالات تحقیقی در باب نام‌های جغرافیایی شاهنامه را شامل شود. برای ثبت ابیات شاهد به‌جز در مواردی که نام مدخل تنها یک بار در شاهنامه آمده باشد، بیش از دو نمونه آورده نشده تا بیهوده بر حجم اثر افزوده نشود. در موارد فهم بیت شاهد وابسته به ابیات پیش یا پس از آن بود که استثنائاً در اینگونه موارد آن ابیات هم ثبت شده است.

فهرست مطالب کتاب:

پیشگفتار استاد خالقی مطلق

دیباچه

فرهنگ جغرافیایی شاهنامه

پی‌نوشت‌ها

کتاب‌نامه